|
ZAMEK W UNIEJOWIE, WIDOK OD WSCHODU
|
|
ajstarsze zachowane dokumenty wzmiankujące castrum w Uniejowie pochodzą z 1339 roku i odnoszą się do opisu zniszczeń spowodowanych przez najazd krzyżacki, jaki pustoszył ziemie polskie latem 1331 roku. Opis ten dotyczy drewnianej jeszcze warowni wzniesionej przypuszczalnie w XII wieku przez nieznanych dziś fundatorów. Budowę murowanego założenia obronnego łączyć natomiast należy z osobą arcybiskupa gnieźnieńskiego Jarosława Bogorii ze Skotnik, z którego inicjatywy wzniesiono średniowieczne siedziby w Łowiczu, Opatówku pod Kaliszem i w Kamieniu na Krajnie. Wystawiony w latach 1350-65 zamek stanowić miał uzupełnienie systemu kazimierzowskich twierdz granicznych, broniąc wraz z Łęczycą, Sieradzem i Kołem dostępu do centrum państwa od północy i od północnego-zachodu. Posiadał więc on wybitnie militarny charakter, co nie uratowało go jednak przed zdobyciem i splądrowaniem w roku 1381 przez Bernarda z Grabowa, zbrojnie domagającego się spadku po swoim bracie, staroście uniejowskim Pełce. W połowie XV wieku zamek poddano gruntownej przebudowie i dodatkowo ufortyfikowano, co i tym razem nie przeszkodziło w zajęciu go w 1492 roku przez Wawrzyńca Kośmidra Gruszczyńskiego z Iwanowic, toczącego z arcybiskupem Zbigniewem Oleśnickim prywatną wojnę o Koźmin. W tym czasie budowla prócz zadań rezydencjalnych i obronnych pełniła też funkcję kościelnego archiwum oraz biblioteki - w Uniejowie odbywały się zjazdy duchowieństwa, a w trakcie wojny trzynastoletniej na zamku trzymano cenne kosztowności i relikwie. Ponadto mieściło się tutaj więzienie dla innowierców i nieposłusznych księży, ale nie tylko. Jednym ze świeckich lokatorów tego przybytku był gdański rzeźbiarz Hans Brandt skazany w 1485 za ucieczkę z pieniędzmi, jakie otrzymał od Zbigniewa Oleśnickiego tytułem zlecenia na wykonanie nagrobka św. Wojciecha dla katedry w Gnieźnie. Nieuczciwy artysta schronił się w Prusach, gdzie został złapany, a następnie osadzony w uniejowskim więzieniu, w którym swe dzieło ukończył.
|
|
ZAMEK OD STRONY PARKU, ELEWACJA ZACHODNIA Z TARASEM OGRODOWYM
|
W początkowym okresie funkcjonowania zamku jednym z jego podstawowych zadań była ochrona skarbów kościoła gnieźnieńskiego przechowywanych tutaj podczas rozruchów społecznych i wojen. Do XVI wieku wykorzystywano go do tego celu aż dziesięciokrotnie. Dla przykładu, w roku 1454, gdy wybuchła wojna z Zakonem Krzyżackim, pomieszczony w kilku skrzyniach skarb biskupa składał się z sześciu bogato zdobionych ornatów, kilku drogich kap darowanych przez monarchów, monstrancji, kielichów liturgicznych, kosztownych kamieni, pastorałów, czterech bryłek złota, ksiąg oraz kilkunastu relikwii świętych. Spośród owych relikwii najbardziej cenne były: głowa i ręka św. Wojciecha, głowa św. Gereona, ręka św. Stanisława, a także relikwie jedenastu dziewic - towarzyszek św. Urszuli męczennicy.
|
|
|
ZAMEK NA RYCINIE E. RACZYŃSKIEGO, WSPOMNIENIA WIELKOPOLSKI TO JEST WOJEWÓDZTW POZNAŃSKIEGO, KALISKIEGO I GNIEŹNIEŃSKIEGO 1842
|
DRZEWORYT MUELLERA WG RYSUNKU KOSTRZEWSKIEGO, TYGODNIK ILUSTROWANY 1860
|
1525 roku zamek został częściowo zniszczony przez pożar. Dziesięć lat zajęła staroście Stanisławowi z Gomolina jego odbudowa, podczas której staroświecki gotyk zastąpiono szatą renesansową, a charakter obronny ustąpił wymogom rezydencjalnym. Ostatecznie zasadniczą część cech warownych gmach utracił w pierwszej połowie XVII wieku, gdy z inicjatywy Jana Wężyka (1627-39) i Macieja Łubieńskiego (1641-52) nadano mu formę wczesnobarokowej rezydencji. Drobne remonty, spowodowane przede wszystkim zniszczeniami potopu szwedzkiego i wojną króla ze Stanisławem Lubomirskim, prowadzone były w Uniejowie jeszcze przez biskupa Krzysztofa Antoniego Szembeka w połowie XVIII stulecia, choć swe podstawowe znaczenie siedziby prymasów zamek utracił jeszcze pod koniec wieku XVII, kiedy duchowni książęta przenieśli swe dwory do Łowicza i Skierniewic. Po sekularyzacji dóbr kościelnych przez władze pruskie w 1796 roku znaczna część warowni została opuszczona i dopiero w roku 1836 rząd carski przekazał ją, wraz z tytułem hrabiego, estońskiemu generałowi Karolowi Toll, jakoby w nagrodę za zasługi w tłumieniu powstania listopadowego. Nowy właściciel prawdopodobnie nigdy zamku nie odwiedził. Osiadł tu jego syn Aleksander, który dokonał niezbędnych remontów i modnie ukształtował romantyczny zespół parkowy. Rodzina Aleksandra na trwałe związała się z tym miejscem, częściowo się spolonizowała i pozostawała w Uniejowie do końca I wojny światowej (później jeden z jej członków zginął nawet w Powstaniu Warszawskim). W dwudziestoleciu międzywojennym w zamku funkcjonowała szkoła z pensjonatem, a podczas okupacji wykorzystywano go na potrzeby składowania zboża i węgla. Trzymano tutaj również duże ilości soli, która wżarła się w średniowieczne mury i do dziś niszczy ich strukturę. W latach 1956-67 gmach wyremontowano, a następnie adaptowano na archiwum, później zaś na obiekt hotelowo-gastronomiczny. Tę funkcję pełni on do dziś.
|
|
RYSUNEK J. OLSZEWSKIEGO Z 1904 ROKU
|
W inwentarzu archidiecezji gnieźnieńskiej z 1685 roku zapisano: Dojście od zamku do miasta prowadziło poprzez zwodzony most na Warcie i drugi most przez fosę. Z dziedzińca po lewej stronie prowadziło wejście do piwnic, gdzie przechowywano trunki; również wejście do izby skarbowej. I z niej do skarbca - dalej po prawej stronie wejście do spiżarni, spichlerza oraz do kuchni. Na pierwsze piętro prowadziły dębowe schody, znajdowały się tam po jednej stronie dwa pokoje i alkierz - po drugiej pokój i izba stołowa. Na drugim piętrze sala, a z niej wejście do pokoi narożnych; po przeciwnej stronie dwa pokoje oraz kaplica, z której przejście gankiem do wieży mającej zegar, dwie kopuły z blachy i krzyż.
|
|
ELEWACJA ZACHODNIA NA FOTOGRAFII Z OKRESU OKUPACJI HITLEROWSKIEJ
|
ELEWACJA POŁUDNIOWA, STAN OBECNY
|
|
amek arcybiskupów gnieźnieńskich zbudowano na zachodnim brzegu rzeki Warty, na sztucznie usypanym kopcu ziemnym, kilkadziesiąt metrów od jej obecnego koryta. Najstarsza warownia Jarosława Skotnickiego zajmuje centralną część obecnego założenia. Składała się ona z czworobocznej linii umocnień o bokach 23x29 metrów, z przelotem bramnym (1) w południowym odcinku muru, a także z przylegającego do zachodniej kurtyny trzypiętrowego budynku mieszkalnego (2), do którego od strony dziedzińca dostawiono kaplicę (3). Dominantę zamku, a zarazem jego najważniejszy punkt obrony stanowiła cylindryczna wieża (4) o wysokości 25 i średnicy 9 metrów, usytuowana poza licem murów w połowie kurtyny wschodniej. Tak ukształtowane założenie cechowało się zwartą konstrukcją i stosunkowo niewielką skalą, jego powierzchnia bowiem nie przekraczała 700 metrów kwadratowych. W połowie XV stulecia do zachodniego skrzydła dostawiono w narożach dwie czworoboczne, trzykondygnacyjne wieże mieszkalne (5). Ponadto, umieszczony w kurtynie południowej wjazd na dziedziniec wzmocniono czworoboczną wieżą bramną (6), a całość otoczono niskim murem zewnętrznym tworząc międzymurze (7) o szerokości 6,5 metra. W konsekwencji tych zmian całkowita powierzchnia zamku wzrosła do około 1350 metrów kwadratowych.
|
|
REKONSTRUKCJA ZAMKU PO ROZBUDOWIE Z POŁOWY XV WIEKU, J. SALM LEKSYKON ZAMKÓW W POLSCE
|
latach 1525-1534 z inicjatywy Stanisława z Gomolina wzniesiono budynek mieszkalny w kształcie litery L (8) łączący przejazd bramny z wieżą główną, którą nadbudowano o kolejną kondygnację. W nowym gmachu urządzono m.in. kaplicę z piękną polichromią, częściowo zachowaną do czasów obecnych. Na początku XVII wieku zabudowano przestrzeń międzymurza (9) między wieżą południowo-zachodnią a basztą bramną. W ten sposób powstało krótkie skrzydło południowe o cechach architektury nawiązujących do wczesnego baroku, korespondujące wystrojem z dekorowanym w tym samym stylu portalem wjazdowym. W latach późniejszych, pomijając naprawy będące następstwem XVII-wiecznych konfliktów zbrojnych, trójskrzydłowa bryła zamku nie uległa już znaczącym przekształceniom. Istotne zmiany w jej wystroju i układzie przestrzennym wprowadzili tu dopiero Tollowie, którzy kazali rozebrać łączący narożne wieże mieszkalne mur zachodni, stawiając w jego miejscu klasycystyczny taras ze schodami (10) na osi parku.
|
|
PLAN ZAMKU ŚREDNIOWIECZNEGO WG B.GUERQUINA
|
Najdawniejszą częścią zamku jest wieża w stylu XIV wieku wzniesiona; budowa jej jest okrągła, wsparta trzema czworokątnymi szkarpami, w których wnętrzu umieszczone były schody na różne jej piętra prowadzące. Równej dawności jest część mieszkalna, dotykająca wieży. Tu mieści się owa kaplica błogosławionego Bogumiła, która teraz urządzona jest na mieszkanie dla służby. Z czasów starostwa Stanisława Gomolińskiego pozostały wewnętrzne mury otaczające dziedziniec, dziś na stajnie zamienione, jako tem przekonywa znajdująca się tutaj kamienna tablica, u góry mająca herb Jelita, a na niej następujący napis wypukłem głoskami: Stanislao de Gomolin Morio Siradiensis terrae generali protunue capilaneo existente arx restaurata. Anno Domini 1534. Z zewnętrznej części zamku, która w tymże czasie była wzniesioną, dolna zaledwie część murów pozostała, górna zaś gdzie były urządzone strzelnice od dawna jest zwaloną. Do epoki arcybiskupa Wężyka odnosi się południowa i zachodnia strona zamku, gdzie teraz są główne mieszkalne pokoje. Mają one budowę prostą, styl nowo włoski, a nad bramą wielką mieści się marmurowa tablica z herbem Wąż i napisem łacińskim, którego dla zbytniej wysokości trudno odczytać, rok tylko 1638 i nazwisko Wężyka są wyraźne.
|
|
Tygodnik Ilustrowany, 1860
|
WIDOK NA SKRZYDŁO WSCHODNIE Z GOTYCKĄ WIEŻĄ (FOT. WYŻEJ) I OD STRONY PÓŁNOCNO-ZACHODNIEJ
|
|
amek w Uniejowie jest jedną z najlepiej zachowanych budowli obronnych na terenie województwa łódzkiego i jednym z nielicznych tego typu obiektów w Polsce, które przez cały okres istnienia były użytkowane. W wyniku czterech dużych akcji budowlanych pierwotna surowość jego formy uległa z czasem zatarciu, wciąż jednak dostrzec tutaj można pierwiastki średniowieczne w postaci surowego, ciasnego dziedzińca i gotyckiej wieży, a we wnętrzach - nieco młodszej, ale równie klimatycznej sklepionej kolebkowo kaplicy ozdobionej freskami z przedstawieniem św. Wojciecha, Chrystusa i Matki Boskiej. Mieszczący hotel i restaurację obiekt nie jest udostępniony do zwiedzania. Wejść można jednak na dziedziniec oraz do 37-hektarowego parku, w którym rośnie 60 gatunków drzew i krzewów, wśród nich wiele egzotycznych jak cyprysik, kłęk kanadyjski czy platan. Każdego roku na początku lipca organizowany jest w Uniejowie Wielki Turniej Rycerski.
|
|
NA ŚREDNIOWIECZNYM DZIEDZIŃCU
|
WIDOK NA ZAMEK Z TARASU PO WSCHODNIEJ STRONIE WARTY
|
amek położony jest na lewym brzegu Warty, w pobliżu mostu przy drodze 72 łączącej Aleksandrów Łódzki z Turkiem. Jadąc z Turku należy tuż przed mostem skręcić w lewo. Osoby nadjeżdżające od strony Łodzi, ale również z Łęczycy, Koła oraz Łasku, powinny na rondzie skręcić w lewo (kier. Turek), a tuż za mostem - w prawo, w uliczkę prowadzącą na przyzamkowy parking. Z Rynku dojść można ul. Ogrodową i Turecką, a następnie przerzuconą przez rzekę kładką dla pieszych. Do Uniejowa dojedziemy komunikacją PKS, najłatwiej z Łodzi lub Turku, skąd autobusy kursują kilkanaście razy na dobę. Brak połączenia kolejowego. (mapa zamków województwa)
|
|
1. B. Guerquin: Zamki w Polsce, Arkady 1984
2. I. T. Kaczyńscy: Zamki w Polsce północnej i środkowej, Muza SA 1999
3. L. Kajzer, J. Salm, S. Kołodziejski: Leksykon zamków w Polsce, Arkady 2001
4. L. Kajzer: Zamki i dwory obronne w Polsce centralnej, Wydawnictwo DiG 2004
5. P. Machlański, J. Podolska: Uniejów. Spacerownik po regionie, dodatek GW 2008
|
WIDOK OD WSCHODU, PO LEWEJ DOM PRACY TWÓRCZEJ
|
SKRZYDŁO POŁUDNIOWE ZAMKU
|
W pobliżu:
Besiekiery - ruina zamku rycerskiego XV/XVIw., 28 km
Łęczyca - zamek królewski XIVw., częściowo w ruinie, 32 km
Koło - ruina zamku królewskiego XIVw., 34 km
Borysławice Zamkowe - ruina zamku szlacheckiego XVw., 36 km
|
tekst: 2008
fotografie: 2004, 2011
© Jacek Bednarek
|
|