ZAMEK W UNIEJOWIE, WIDOK OD WSCHODU

ajstarsze zachowane dokumenty wzmiankujące cas­trum w Unie­jo­wie po­cho­dzą z 1339 ro­ku i od­no­szą się do o­pi­su znisz­czeń spo­wo­do­wa­nych przez na­jazd krzy­żac­ki, ja­ki pu­sto­szył zie­mie pol­skie la­tem 1331 ro­ku. Opis ten do­ty­czy drew­nia­nej jesz­cze wa­row­ni wznie­sio­nej przy­pusz­czal­nie w XII wie­ku przez nie­zna­nych dziś fun­da­to­rów. Bu­do­wę mu­ro­wa­ne­go za­ło­że­nia o­bron­ne­go łą­czyć na­to­miast na­le­ży z oso­bą ar­cy­bis­ku­pa gnieź­nień­skie­go Ja­ro­sła­wa Bo­go­rii ze Skot­nik, z któ­re­go ini­cja­ty­wy wznie­sio­no śre­dnio­wie­czne sie­dzi­by w Ło­wi­czu, Opa­tów­ku pod Ka­li­szem i w Ka­mie­niu na Kraj­nie. Wy­sta­wio­ny w la­tach 1350-65 za­mek sta­no­wić miał u­zu­peł­nie­nie sys­te­mu ka­zi­mie­rzow­skich twierdz gra­nicz­nych, bro­niąc wraz z Łę­czy­cą, Sie­ra­dzem i Ko­łem do­stę­pu do cen­trum pań­stwa od pół­no­cy i od pół­noc­ne­go-za­cho­du. Po­sia­dał więc on wy­bit­nie mi­li­tar­ny cha­rak­ter, co nie u­ra­to­wa­ło go jed­nak przed zdo­by­ciem i spląd­ro­wa­niem w ro­ku 1381 przez Ber­nar­da z Gra­bo­wa, zbroj­nie do­ma­ga­ją­ce­go się spad­ku po swo­im bra­cie, sta­roś­cie u­nie­jow­skim Peł­ce. W po­ło­wie XV wie­ku za­mek pod­da­no grun­tow­nej prze­bu­do­wie i do­dat­ko­wo u­for­ty­fi­ko­wa­no, co i tym ra­zem nie prze­szko­dzi­ło w za­ję­ciu go w 1492 ro­ku przez Waw­rzyń­ca Koś­mid­ra Grusz­czyń­skie­go z Iwa­no­wic, to­czą­ce­go z ar­cy­bis­ku­pem Zbig­nie­wem Oleś­nic­kim pry­wat­ną woj­nę o Koź­min. W tym cza­sie bu­dow­la prócz za­dań re­zy­den­cjal­nych i obron­nych peł­ni­ła też fun­kcję koś­ciel­ne­go ar­chi­wum o­raz bi­blio­te­ki - w Unie­jo­wie od­by­wa­ły się zja­zdy du­cho­wień­stwa, a w trak­cie woj­ny trzy­na­sto­let­niej na zam­ku trzy­ma­no cen­ne kosz­to­wno­ści i re­lik­wie. Po­nad­to mie­ści­ło się tu­taj wię­zie­nie dla in­no­wier­ców i nie­po­słusz­nych księ­ży, ale nie tyl­ko. Jed­nym ze świec­kich lo­ka­to­rów te­go przy­byt­ku był gdań­ski rzeź­biarz Hans Brandt ska­za­ny w 1485 za uciecz­kę z pie­niędz­mi, ja­kie o­trzy­mał od Zbig­nie­wa Oleś­nic­kie­go ty­tu­łem zle­ce­nia na wy­ko­na­nie na­grob­ka św. Woj­cie­cha dla ka­ted­ry w Gnieź­nie. Nie­ucz­ci­wy ar­ty­sta schro­nił się w Pru­sach, gdzie zo­stał zła­pa­ny, a na­stęp­nie o­sa­dzo­ny w unie­jow­skim wię­zie­niu, w któ­rym swe dzie­ło u­koń­czył.

ZAMEK OD STRONY PARKU, ELEWACJA ZACHODNIA Z TARASEM OGRODOWYM

ZAMEK NA RYCINIE E. RACZYŃSKIEGO, WSPOMNIENIA WIELKOPOLSKI TO JEST WOJEWÓDZTW POZNAŃSKIEGO, KALISKIEGO I GNIEŹNIEŃSKIEGO 1842

DRZEWORYT MUELLERA WG RYSUNKU KOSTRZEWSKIEGO, TYGODNIK ILUSTROWANY 1860

1525 roku zamek został częściowo znisz­czo­ny przez po­żar. Dzie­sięć lat za­ję­ła sta­roś­cie Sta­nis­ła­wo­wi z Go­mo­li­na je­go od­bu­do­wa, pod­czas któ­rej sta­ro­świec­ki go­tyk za­stą­pio­no sza­tą re­ne­san­so­wą, a cha­rak­ter o­bron­ny u­stą­pił wy­mo­gom re­zy­den­cjal­nym. Osta­tecz­nie za­sad­ni­czą część cech wa­row­nych gmach u­tra­cił w pier­wszej po­ło­wie XVII wie­ku, gdy z ini­cja­ty­wy Ja­na Wę­ży­ka (1627-39) i Ma­cie­ja Łu­bień­skie­go (1641-52) na­da­no mu for­mę wcze­sno­ba­ro­ko­wej re­zy­den­cji. Dro­bne re­mon­ty, spo­wo­do­wa­ne prze­de wszys­tkim znisz­cze­nia­mi po­to­pu szwedz­kie­go i woj­ną kró­la ze Sta­nis­ła­wem Lu­bo­mir­skim, pro­wa­dzo­ne by­ły w Unie­jo­wie jesz­cze przez bis­ku­pa Krzy­szto­fa An­to­nie­go Szem­be­ka w po­ło­wie XVIII stu­le­cia, choć swe pod­sta­wo­we zna­cze­nie sie­dzi­by pry­ma­sów za­mek u­tra­cił je­szcze pod ko­niec wie­ku XVII, kie­dy du­cho­wni ksią­żę­ta prze­nie­śli swe dwo­ry do Ło­wi­cza i Skier­nie­wic. Po se­ku­la­ry­za­cji dóbr koś­ciel­nych przez wła­dze prus­kie w 1796 ro­ku zna­czna część wa­row­ni zo­sta­ła o­pusz­czo­na i do­pie­ro w ro­ku 1836 rząd car­ski prze­ka­zał ją, wraz z ty­tu­łem hra­bie­go, estoń­skie­mu ge­ne­ra­ło­wi Ka­ro­lo­wi Toll, ja­ko­by w na­gro­dę za za­słu­gi w tłu­mie­niu po­wsta­nia lis­to­pa­do­we­go. No­wy właś­ci­ciel praw­do­po­do­bnie nig­dy zam­ku nie od­wie­dził. Osiadł tu je­go syn Ale­ksan­der, któ­ry do­ko­nał nie­zbęd­nych re­mon­tów i mod­nie u­kształ­to­wał ro­man­ty­czny zes­pół par­ko­wy. Ro­dzi­na Ale­ksan­dra na trwa­łe zwią­za­ła się z tym miej­scem, czę­ścio­wo się spo­lo­ni­zo­wa­ła i po­zo­sta­wa­ła w Unie­jo­wie do koń­ca I woj­ny świa­to­wej (póź­niej je­den z jej człon­ków zgi­nął na­wet w Po­wsta­niu War­szaw­skim). W dwu­dzie­sto­le­ciu mię­dzy­wo­jen­nym w zam­ku fun­kcjo­no­wa­ła szko­ła z pen­sjo­na­tem, a pod­czas o­ku­pa­cji wy­ko­rzy­sty­wa­no go na po­trze­by skła­do­wa­nia zbo­ża i wę­gla. Trzy­ma­no tu­taj rów­nież du­że ilo­ści so­li, któ­ra wża­rła się w śre­dnio­wie­czne mu­ry i do dziś ni­szczy ich stru­ktu­rę. W la­tach 1956-67 gmach wy­re­mon­to­wa­no, a na­stę­pnie a­dap­to­wa­no na ar­chi­wum, póź­niej zaś na o­biekt ho­te­lo­wo-ga­stro­no­mi­czny. Tę fun­kcję peł­ni on do dziś.

RYSUNEK J. OLSZEWSKIEGO Z 1904 ROKU

ELEWACJA ZACHODNIA NA FOTOGRAFII Z OKRESU OKUPACJI HITLEROWSKIEJ

ELEWACJA POŁUDNIOWA, STAN OBECNY

amek arcybiskupów gnieźnieńskich zbudowano na za­cho­dnim brze­gu rze­ki War­ty, na sztu­cznie u­sy­pa­nym kop­cu ziem­nym, kil­ka­dzie­siąt me­trów od jej o­bec­ne­go ko­ry­ta. Naj­star­sza wa­row­nia Ja­ro­sła­wa Skot­nic­kie­go zaj­mu­je cen­tral­ną część o­bec­ne­go za­ło­że­nia. Skła­da­ła się ona z czwo­ro­bocz­nej li­nii u­moc­nień o bo­kach 23x29 me­trów, z prze­lo­tem bram­nym (1) w po­łud­nio­wym od­cin­ku mu­ru, a tak­że z przy­le­ga­ją­ce­go do za­chod­niej kur­ty­ny trzy­pię­tro­we­go bu­dyn­ku miesz­kal­ne­go (2), do któ­re­go od stro­ny dzie­dziń­ca do­sta­wio­no ka­pli­cę (3). Do­mi­nan­tę zam­ku, a za­ra­zem je­go naj­waż­niej­szy punkt o­bro­ny sta­no­wi­ła cy­lin­dry­czna wie­ża (4) o wy­so­ko­ści 25 i śred­ni­cy 9 me­trów, usy­tu­owa­na po­za li­cem mu­rów w po­ło­wie kur­ty­ny wscho­dniej. Tak u­kształ­to­wa­ne za­ło­że­nie ce­cho­wa­ło się zwar­tą kon­stru­kcją i sto­sun­ko­wo nie­wiel­ką ska­lą, je­go po­wierz­chnia bo­wiem nie prze­kra­cza­ła 700 me­trów kwa­dra­to­wych. W po­ło­wie XV stu­le­cia do za­cho­dnie­go skrzy­dła do­sta­wio­no w na­ro­żach dwie czwo­ro­bocz­ne, trzy­kon­dy­gna­cyj­ne wie­że miesz­kal­ne (5). Po­nad­to, umiesz­czo­ny w kur­ty­nie po­łu­dnio­wej wjazd na dzie­dzi­niec wzmoc­nio­no czwo­ro­bo­czną wie­żą bram­ną (6), a ca­łość o­to­czo­no nis­kim mu­rem zew­nę­trznym two­rząc mię­dzy­mu­rze (7) o sze­ro­ko­ści 6,5 me­tra. W kon­se­kwen­cji tych zmian cał­ko­wi­ta po­wierz­chnia zam­ku wzro­sła do o­ko­ło 1350 me­trów kwa­dra­to­wych.

REKONSTRUKCJA ZAMKU PO ROZBUDOWIE Z POŁOWY XV WIEKU, J. SALM LEKSYKON ZAMKÓW W POLSCE

latach 1525-1534 z inicjatywy Stanisława z Gomolina wznie­sio­no bu­dy­nek miesz­kal­ny w kształ­cie li­te­ry L (8) łą­czą­cy prze­jazd bram­ny z wie­żą głów­ną, któ­rą nad­bu­do­wa­no o ko­lej­ną kon­dy­gna­cję. W no­wym gma­chu u­rzą­dzo­no m.in. ka­pli­cę z pię­kną po­li­chro­mią, częś­cio­wo za­cho­wa­ną do cza­sów o­bec­nych. Na po­cząt­ku XVII wie­ku za­bu­do­wa­no prze­strzeń mię­dzy­mu­rza (9) mię­dzy wie­żą po­łu­dnio­wo-za­cho­dnią a basz­tą bram­ną. W ten spo­sób po­wsta­ło krót­kie skrzy­dło po­łu­dnio­we o ce­chach ar­chi­te­ktu­ry na­wią­zu­ją­cych do wcze­sne­go ba­ro­ku, ko­re­spon­du­ją­ce wy­stro­jem z de­ko­ro­wa­nym w tym sa­mym sty­lu por­ta­lem wjaz­do­wym. W la­tach póź­niej­szych, po­mi­ja­jąc na­pra­wy bę­dą­ce na­stęp­stwem XVII-wiecz­nych kon­flik­tów zbroj­nych, trój­skrzy­dło­wa bry­ła zam­ku nie u­le­gła już zna­czą­cym prze­kształ­ce­niom. Is­to­tne zmia­ny w jej wy­stro­ju i ukła­dzie prze­strzen­nym wpro­wa­dzi­li tu do­pie­ro Tol­lo­wie, któ­rzy ka­zali ro­ze­brać łą­czą­cy na­roż­ne wie­że miesz­kal­ne mur za­cho­dni, sta­wia­jąc w je­go miej­scu kla­sy­cy­sty­czny ta­ras ze scho­da­mi (10) na osi par­ku.

PLAN ZAMKU ŚREDNIOWIECZNEGO WG B.GUERQUINA

ZAMEK W UNIEJOWIE

Najdawniejszą częścią zamku jest wieża w stylu XIV wieku wzniesiona; budowa jej jest okrą­gła, wspar­ta trze­ma czwo­ro­kąt­ny­mi szkar­pa­mi, w któ­rych wnę­trzu u­miesz­czo­ne by­ły scho­dy na róż­ne jej pię­tra pro­wa­dzą­ce. Rów­nej daw­no­ści jest część miesz­kal­na, do­ty­ka­ją­ca wie­ży. Tu mie­ści się owa ka­pli­ca bło­go­sła­wio­ne­go Bo­gu­mi­ła, któ­ra te­raz u­rzą­dzo­na jest na mie­szka­nie dla służ­by. Z cza­sów sta­ros­twa Sta­ni­sła­wa Go­mo­liń­skie­go po­zo­sta­ły we­wnę­trzne mu­ry o­ta­cza­ją­ce dzie­dzi­niec, dziś na staj­nie za­mie­nio­ne, ja­ko tem prze­ko­ny­wa znaj­du­ją­ca się tu­taj ka­mien­na ta­bli­ca, u gó­ry ma­ją­ca herb Je­li­ta, a na niej na­stę­pu­ją­cy na­pis wy­pu­kłem głos­ka­mi: Sta­ni­slao de Go­mo­lin Mo­rio Si­ra­dien­sis ter­rae ge­ne­ra­li pro­tu­nue ca­pi­la­neo e­xis­ten­te arx re­stau­ra­ta. An­no Do­mi­ni 1534. Z ze­wnę­trznej czę­ści zam­ku, któ­ra w tym­że cza­sie by­ła wznie­sio­ną, dol­na za­le­dwie część mu­rów po­zo­sta­ła, gór­na zaś gdzie by­ły u­rzą­dzo­ne strzel­ni­ce od daw­na jest zwa­lo­ną. Do epo­ki ar­cy­bis­ku­pa Wę­ży­ka od­no­si się po­łu­dnio­wa i za­cho­dnia stro­na zam­ku, gdzie te­raz są głów­ne miesz­kal­ne po­ko­je. Ma­ją one bu­do­wę pro­stą, styl no­wo wło­ski, a nad bra­mą wiel­ką mie­ści się mar­mu­ro­wa ta­bli­ca z her­bem Wąż i na­pi­sem ła­ciń­skim, któ­re­go dla zbyt­niej wy­so­ko­ści trud­no od­czy­tać, rok tyl­ko 1638 i naz­wi­sko Wę­ży­ka są wy­ra­źne.

Tygodnik Ilustrowany, 1860

WIDOK NA SKRZYDŁO WSCHODNIE Z GOTYCKĄ WIEŻĄ (FOT. WYŻEJ) I OD STRONY PÓŁNOCNO-ZACHODNIEJ

amek w Uniejowie jest jedną z naj­le­piej za­cho­wa­nych bu­do­wli o­bron­nych na te­re­nie wo­je­wódz­twa łódz­kie­go i jed­nym z nie­licz­nych te­go ty­pu o­biek­tów w Pol­sce, któ­re przez ca­ły o­kres ist­nie­nia by­ły u­żyt­ko­wa­ne. W wy­ni­ku czte­rech du­żych akcji bu­do­wla­nych pier­wot­na su­ro­wość je­go for­my u­le­gła z cza­sem za­tar­ciu, wciąż jed­nak dos­trzec tu­taj mo­żna pier­wias­tki śre­dnio­wie­czne w po­sta­ci su­ro­we­go, cia­sne­go dzie­dziń­ca i go­tyc­kiej wie­ży, a we wnę­trzach - nie­co młod­szej, ale rów­nie kli­ma­tycz­nej skle­pio­nej ko­leb­ko­wo ka­pli­cy o­zdo­bio­nej fres­ka­mi z przed­sta­wie­niem św. Woj­cie­cha, Chrys­tu­sa i Ma­tki Bos­kiej. Mie­szczą­cy ho­tel i re­stau­ra­cję o­biekt nie jest u­do­stęp­nio­ny do zwie­dza­nia. Wejść mo­żna jed­nak na dzie­dzi­niec o­raz do 37-hek­ta­ro­we­go par­ku, w któ­rym roś­nie 60 ga­tun­ków drzew i krze­wów, wśród nich wie­le e­gzo­tycz­nych jak cy­pry­sik, kłęk ka­na­dyj­ski czy pla­tan. Ka­żde­go ro­ku na po­cząt­ku lip­ca or­ga­ni­zo­wa­ny jest w Unie­jo­wie Wiel­ki Tur­niej Ry­cer­ski.

NA ŚREDNIOWIECZNYM DZIEDZIŃCU

WIDOK NA ZAMEK Z TARASU PO WSCHODNIEJ STRONIE WARTY

amek położony jest na lewym brzegu Warty, w po­bli­żu mo­stu przy dro­dze 72 łą­czą­cej Ale­ksan­drów Łódz­ki z Tur­kiem. Ja­dąc z Tur­ku na­le­ży tuż przed mo­stem skrę­cić w le­wo. Oso­by nad­jeż­dża­ją­ce od stro­ny Ło­dzi, ale rów­nież z Łę­czy­cy, Ko­ła o­raz Ła­sku, po­win­ny na ron­dzie skrę­cić w le­wo (kier. Tu­rek), a tuż za mo­stem - w pra­wo, w ulicz­kę pro­wa­dzą­cą na przy­zam­ko­wy par­king. Z Ryn­ku dojść mo­żna ul. Ogro­do­wą i Tu­rec­ką, a nas­tęp­nie prze­rzu­co­ną przez rze­kę kład­ką dla pie­szych. Do Unie­jo­wa do­je­dzie­my ko­mu­ni­ka­cją PKS, naj­łat­wiej z Ło­dzi lub Tur­ku, skąd au­to­bu­sy kur­su­ją kil­ka­na­ście ra­zy na do­bę. Brak po­łą­cze­nia ko­le­jo­we­go. (ma­pa zam­ków wo­je­wódz­twa)

1. B. Guerquin: Zamki w Polsce, Arkady 1984
2. I. T. Kaczyńscy: Zamki w Polsce północnej i środkowej, Muza SA 1999
3. L. Kajzer, J. Salm, S. Kołodziejski: Leksykon zamków w Polsce, Arkady 2001
4. L. Kajzer: Zamki i dwory obronne w Polsce centralnej, Wydawnictwo DiG 2004
5. P. Machlański, J. Podolska: Uniejów. Spacerownik po regionie, dodatek GW 2008

WIDOK OD WSCHODU, PO LEWEJ DOM PRACY TWÓRCZEJ

SKRZYDŁO POŁUDNIOWE ZAMKU

W pobliżu:
Besiekiery - ruina zamku rycerskiego XV/XVIw., 28 km
Łęczyca - zamek królewski XIVw., częściowo w ruinie, 32 km
Koło - ruina zamku królewskiego XIVw., 34 km
Borysławice Zamkowe - ruina zamku szlacheckiego XVw., 36 km

tekst: 2008
fotografie: 2004, 2011
© Jacek Bednarek