XIV-WIECZNA SUSZARNIA SŁODU, ALBO STODOŁA, ALBO SPICHLERZ NA ZAMKU ŚREDNIM
WYKONANA W 2002 ROKU FOTOGRAFIA POSIADA JUŻ WARTOŚĆ HISTORYCZNĄ, PONIEWAŻ W 2007 ROKU BUDYNEK TEN ULEGŁ ZAWALENIU

amek w Po­krzyw­nie zbu­do­wał za­kon krzy­żac­ki praw­do­po­dob­nie w la­tach 30. XIII wie­ku, choć w opi­nii nie­któ­rych his­to­ry­ków pierw­sze za­bu­do­wa­nia w tym miej­scu wznieś­li cys­ter­si. W po­cząt­ko­wej fa­zie funk­cjo­no­wa­nia miał on for­mę pry­mi­tyw­nej drew­nia­no-ziem­nej for­ta­li­cji o­kreś­la­nej mia­nem En­gel­sberg - Mons An­ge­lo­rum (Gó­ra Anio­łów). Z ro­ku 1278 po­cho­dzą in­for­ma­cje o pierw­szym kom­tu­rze Po­krzyw­na, Hen­ry­ku Bra­ban­tu­sie i przy­pusz­czal­nie pod je­go ad­mi­nis­tra­cją roz­po­czę­to in­wes­ty­cję zwią­za­ną z bu­do­wą znacz­nie więk­sze­go, mu­ro­wa­ne­go za­ło­że­nia. Ze wzglę­dów bez­pie­czeń­stwa w pierw­szej ko­lej­noś­ci przys­tą­pio­no do sta­wia­nia mu­rów ob­wo­do­wych, a nas­tęp­nie do ko­lej­nych frag­men­tów mu­ru suk­ce­syw­nie dos­ta­wia­no wew­nętrz­ną za­bu­do­wę. Pra­ce te za­ję­ły bu­dow­ni­czym blis­ko pół wie­ku. Po­krzyw­no peł­ni­ło funk­cję sie­dzi­by kom­tur­stwa do ro­ku 1416, do śmier­ci os­tat­nie­go kom­tu­ra Fry­de­ry­ka von Zol­lern; póź­niej wa­row­nię i przy­le­ga­ją­cy do niej fol­wark włą­czo­no do wój­tos­twa w Ro­goź­nie. Na zam­ku En­gel­sberg prze­by­wał od­tąd tyl­ko za­kon­ny piw­ni­czy (Kel­ler­mei­ster) za­rzą­dza­ją­cy miej­sco­wym bro­wa­rem i gos­po­dar­stwem rol­nym.

BRAMA PROWADZĄCA DO DAWNEGO ZAMKU W POKRZYWNIE, FOTOGRAFIA 1906

BRAMA WJAZDOWA W XX-LECIU MIĘDZYWOJENNYM

ie­co wcześ­niej, bo kil­ka mie­się­cy przed bit­wą pod Grun­wal­dem ten nie­wiel­ki pod wzglę­dem or­ga­ni­za­cyj­nym i te­ry­to­rial­nym zes­pół o­bron­ny mógł posz­czy­cić się znacz­nym za­pa­sem mo­bi­li­za­cyj­nym, przy­go­to­wa­nym z myś­lą o to­czą­cej się już woj­nie. W spi­żar­niach kon­wen­tu trzy­ma­no wów­czas m.in. 16 be­czek śle­dzi, 2 becz­ki dor­szy, 3000 poł­ci mię­sa, 6000 se­rów, 44 becz­ki so­li i kil­ka ton zbo­ża. Na te­re­nie kom­tu­rii dla pot­rzeb Za­ko­nu ho­do­wa­no 180 sztuk byd­ła, 240 świń, 1600 owiec o­raz o­ko­ło 400 ko­ni, w tym kil­ka­naś­cie bo­jo­wych. W po­rów­na­niu do moż­li­woś­ci a­pro­wi­za­cyj­nych sy­tu­a­cja o­bron­na zam­ku wy­glą­da­ła już o wie­le skrom­niej - w zbro­jow­ni znaj­do­wa­ły się za­led­wie 24 pan­ce­rze, 38 heł­mów i 24 ku­sze. Po bit­wie, w któ­rej zgi­nął kom­tur Po­krzyw­na Bur­chard von Wo­bec­ke, wa­row­nię zdo­by­ły woj­ska pol­skie, ale już w nas­tęp­nym ro­ku zna­laz­ła się ona po­now­nie we wła­da­niu Krzy­ża­ków. Usu­nęli oni szko­dy spo­wo­do­wa­ne pol­ską o­ku­pa­cją twier­dzy i przys­tą­pi­li do roz­bu­do­wy jej sys­te­mu o­bron­ne­go, na po­trze­by któ­rej za­ku­pio­no du­że iloś­ci że­la­za i wap­na o­raz 14 ty­się­cy ce­gieł. Włas­noś­cią Za­ko­nu po­zos­ta­wał o­biekt do wy­bu­chu woj­ny trzy­nas­to­let­niej w 1454 ro­ku, kie­dy za­ję­ły go zbun­to­wa­ne od­dzia­ły Związ­ku Prus­kie­go. Na mo­cy po­ro­zu­mień dru­gie­go po­ko­ju to­ruń­skie­go w ro­ku 1466 Pok­rzy­wno wraz z ca­łą zie­mią cheł­miń­ską zos­ta­ło przy­łą­czo­ne do Pol­ski i aż do pierw­sze­go roz­bio­ru w 1772 ro­ku by­ło sie­dzi­bą pol­skich sta­ros­tów. W 1611 spło­nę­ła zam­ko­wa ka­pli­ca, któ­rą czte­ry la­ta póź­niej od­bu­do­wał ów­czes­ny sta­ros­ta Lud­wik Mor­tęs­ki. Oko­ło ro­ku 1630 na te­re­nie wa­row­ni za­miesz­ka­ły sios­try nor­ber­tan­ki z Żu­ko­wa. Nie­dłu­go po­tem Szwe­dzi zdo­by­li i spa­li­li za­mek, a ka­pli­cę spro­fa­no­wa­li. I choć póź­niej po­now­nie go od­bu­do­wa­no, to gmach ten już nig­dy nie wró­cił do kon­dy­cji sprzed lat. Za rzą­dów władz prus­kich na wpół zruj­no­wa­ną bu­dow­lę sprze­da­no nie­ja­kie­mu Key­se­ro­wi, któ­ry roz­po­czął jej wy­bu­rza­nie z przez­na­cze­niem na bu­do­wę dro­gi. Dzia­ła­nia te wpraw­dzie zos­ta­ły wstrzy­ma­ne po in­ter­wen­cji bis­ku­pa cheł­miń­skie­go Ba­ie­ra, ale już w 1789 ro­ku wi­chu­ra częś­cio­wo znisz­czy­ła ka­pli­cę, co da­ło pre­tekst do kon­ty­nu­o­wa­nia roz­biór­ki. W 1934 pol­skie wła­dze kon­ser­wa­tor­skie uz­na­ły ru­i­ny za za­by­tek, jed­nak­że w 1965 ro­ku prze­bu­do­wa dro­gi do­pro­wa­dzi­ła do wy­bu­rze­nia za­bu­do­wań przy­le­ga­ją­cych do po­łud­nio­wej par­tii mu­rów. Pierw­sze pra­ce za­bez­pie­cza­ją­ce pod­ję­to w ro­ku 1967.

WIDOK OD WSCHODU NA PRZEDBRAMIE I WIEŻĘ BRAMNĄ, STAN Z 1967 ROKU

a­mek w Po­krzyw­nie na­le­ży do naj­star­szych krzy­żac­kich za­ło­żeń o­bron­nych na zie­mi cheł­miń­skiej. W je­go rzu­cie wi­docz­na jest za­leż­ność od wa­run­ków to­po­gra­ficz­nych i roz­pla­no­wa­nia wcześ­niej­sze­go gro­du. Bu­dow­lę wznie­sio­no na wzgó­rzu o­to­czo­nym z trzech stron wo­da­mi rzecz­ki Ma­ru­szy i bez­imien­ne­go wąs­kie­go stru­mie­nia. Wzgó­rze są­sia­do­wa­ło z trak­tem pro­wa­dzą­cym z po­blis­kie­go Ra­dzy­nia do Gru­dzią­dza, co pod­no­si­ło stra­te­­gicz­ną ro­lę wa­row­ni. Zes­pół skła­dał się z zam­ku właś­ci­we­go o­raz dwóch u­sy­tu­o­wa­nych od pół­noc­ne­go wscho­du przed­zam­czy. Za­mek gór­ny, za­ło­żo­ny na pla­nie nie­re­gu­lar­ne­go sied­mio­bo­ku, wznie­sio­ny zos­tał z ce­gły i gła­zów na­rzu­to­wych za­pra­wio­nych wap­nem. Skła­dał się on z pię­ciu lub sześ­ciu skrzy­deł i wie­ży bram­nej. Wjazd na je­go te­ren pro­wa­dził przez u­moc­nio­ne pod­zam­cze, most zwo­dzo­ny o­raz u­bez­pie­cza­ną mu­ro­wa­nym przed­bra­miem basz­tę bram­ną. Skrzyd­ło wschod­nie zaj­mo­wa­ły po­miesz­cze­nia re­pre­zen­ta­cyj­ne: re­fek­tarz i ka­pi­tu­larz. W obręb­ie zam­ku kon­wen­tu­al­ne­go mieś­ci­ły się rów­nież: dor­mi­to­rium, in­fir­me­ria dla sta­rych i cho­rych bra­ci, łaź­nia, pie­kar­nia, spi­żar­nia o­raz kuch­nia. Od po­łud­nio­we­go wscho­du przy­le­gał do do­mu miesz­kal­ne­go za­cho­wa­ny o­bec­nie do wy­so­koś­ci ko­ro­ny mu­rów dru­giej kon­dyg­na­cji bu­dy­nek bram­ny z iz­bą wrot­ne­go. Pod­zam­cze wew­nętrz­ne, zwa­ne też zam­kiem śred­nim, od­se­pa­ro­wa­ne by­ło od zew­nątrz fo­są z mos­tem zwo­dzo­nym i mu­ra­mi ob­wo­do­wy­mi, w któ­rych cią­gu być mo­że wzno­si­ła się wie­ża bram­na. Przes­trzeń tą zaj­mo­wa­ły bu­dyn­ki miesz­kal­ne i gos­po­dar­cze, bro­war o­raz częś­cio­wo za­cho­wa­ny do dziś du­ży, trój­kon­dyg­na­cyj­ny bu­dy­nek (spi­chlerz, sto­do­ła, su­szar­nia sło­du?) ze strzel­ni­ca­mi na zew­nątrz i w kie­run­ku pod­zam­czy. Na wschód od zam­ku śred­nie­go mieś­ci­ło się pod­zam­cze zew­nętrz­ne - za­ło­żo­ny na pla­nie nie­re­gu­lar­nym roz­leg­ły zes­pół, w któ­re­go ob­ręb­ie u­miej­sco­wio­no do­dat­ko­we za­bu­do­wa­nia gos­po­dar­cze.

PLAN ZAMKU WYSOKIEGO WG C. STEINBRECHTA

PLAN ZAMKU W POKRZYWNIE, DIE BAU- UND KUNSTDENKMAELER DES KREISES GRAUDENZ, 1894:
1. ZAMEK WYSOKI, 2. PODZAMCZE WEWNĘTRZNE, 3. PODZAMCZE ZEWNĘTRZNE

o cza­sów współ­czes­nych za­cho­wa­ły się znacz­ne par­tie mu­rów pod­zam­czy, cha­rak­te­rys­tycz­ny, zre­kon­stru­o­wa­ny XIV-wiecz­ny os­tro­łu­ko­wy por­tal wjaz­do­wy, sta­no­wią­cy nieg­dyś czo­ło dłu­gie­go przed­bra­mia, oraz ru­i­na spich­rza/sto­do­ły. W zie­mi przy pół­noc­nym mu­rze zam­ku śred­nie­go wi­docz­na jest skle­pio­na piw­ni­ca (częś­cio­wo za­sy­pa­na), na któ­rej jesz­cze w la­tach 60-ych XX wie­ku stał bu­dy­nek miesz­kal­ny. W obręb­ie zam­ku gór­ne­go przetr­wa­ła wie­ża bram­na, po­zos­ta­łoś­ci przed­bra­mia i mu­rów skrzyd­ła wschod­nie­go o­raz pół­noc­ne­go, a tak­że skrom­ne frag­men­ty mu­rów po­zos­ta­łych skrzy­deł. Pod ni­mi za­cho­wa­ły się po­łą­czo­ne ze so­bą skle­pio­ne piw­ni­ce. Lus­tra­cja kró­lew­ska z 1765 stwier­dzi­ła ist­nie­nie mu­ro­wa­nych tu­ne­li: ...są też i lo­chy mu­ro­wa­ne [...] przez kil­ko­ro staj wzdłuż dla po­trzeb­nych na­on­czas wo­ju­ją­cych Krzy­ża­ków wy­ciecz­ki w niek­tó­rych miej­scach zruj­no­wa­ne wiel­ce za­pad­łe, w dru­gich zaś jesz­cze do­bre. Po­ło­że­nie tu­ne­li jest o­bec­nie niez­na­ne.

RUINA ZMAKU WYSOKIEGO WIOSNĄ I LATEM GINIE W OKUPUJĄCEJ JĄ ZIELENI

u­i­na znaj­du­je się w rę­kach pry­wat­nych i nisz­cze­je. Stoi ona po le­wej stro­nie dro­gi pro­wa­dzą­cej do Gru­dzią­dza (ma­pa zam­ków)

1. W. Antkowiak, P. Lamparski: Zamki i strażnice krzyżackie..., Graffiti BC 1999
2. B. Guerquin: Zamki w Polsce, Arkady 1984
3. M. Haftka: Zamki krzyżackie w Polsce, 1999
4. L. Kajzer, J. Salm, S. Kołodziejski: Leksykon zamków w Polsce, Arkady 2001
5. R. Sypek: Zamki i obiekty warowne Państwa Krzyżackiego, Agencja CB 2000

GOTYCKI PORTAL BRAMNY PROWADZĄCY NA ZAMEK ŚREDNI

W pobliżu:
Radzyń Chełmiński - ruina zamku komturów krzyżackich XIII/XIVw., 7 km
Grudziądz - pozostałości zamku komturów krzyżackich XIIIw., 10 km
Rogoźno - ruina zamku krzyżackiego XIIIw., 15 km
Wąbrzeźno - pozostałości zamku biskupiego XIVw., 20 km

tekst: 2002
fotografie: 2002
© Jacek Bednarek