|
FILAR GDANISKA, NAJLEPIEJ ZACHOWANY RELIKT ZAMKU W KOWALEWIE POMORSKIM
|
P
ierwszą warownię w Kowalewie wznieśli Krzyżacy prawdopodobnie wkrótce po otrzymaniu tych ziem z rąk biskupa misyjnego Christiana z Oliwy (zm. 1245), co nastąpiło w 1231 roku. W roku 1269 ta domniemana drewniano-ziemna strażnica powstrzymała jeszcze oblężenie pruskiego plemienia
BartówBartowie - plemię pruskie zamieszkujące terytorium Barcji, położone pomiędzy historyczną Warmią a jeziorem Mamry., lecz archaiczność konstrukcji opartej na nietrwałych materiałach budowlanych nie była w stanie w przyszłości zagwarantować bezpieczeństwa ich obrońcom, o czym zakon przekonał się zaledwie trzy lata później, gdy pogańscy
JaćwęgowieJaćwingowie lub Jaćwięgowie – wymarły w XVI wieku lud bałtyjski, blisko spokrewniony z Prusami i Litwinami, zamieszkujący Jaćwież leżącą obecnie w większości na terenie północno-wschodniej Polski. pod wodzą
SkomandaSkomand - (1225? zm. 1285) – wódz i czarownik Jaćwingów w czasie powstania plemion pruskich. najechali, a następnie spalili krzyżacki przyczółek. Wkrótce po tych wydarzeniach utworzono w Kowalewie
komturięKomturia (komandoria) – jednostka administracyjno-terytorialno-wojskowa zakonów rycerskich, zarządzana przez komtura (komandora), obejmująca najczęściej zamek wraz z przylegającym do niego dobrami ziemskimi. i przystąpiono do budowy murowanego założenia obronnego, lokowanego w obrębie wzgórza chronionego od północy przez bagna i wody nie istniejącego już jeziora. Inwestycja ta rozpoczęta została przypuszczalnie pod nadzorem komtura Arnolda Kroppa i towarzyszyły jej prace przy fortyfikowaniu osady, która w 1298 roku otrzymała prawa miejskie. W 1330 roku system ten oparł się najazdowi pustoszących ziemię chełmińską zbrojnych oddziałów polskich, węgierskich i ruskich prowadzonych przez Władysława Łokietka. Zamek broniony przez komtura Hermana von Oppen poważnie wówczas ucierpiał, jednak z powodu braku ciężkiego sprzętu oblężniczego nie został zdobyty. Jedenaście lat później doszło w Kowalewie do spotkania wielkiego mistrza Dietricha von Altenburg i posła króla węgierskiego Karola II Roberta.
|
|
JEDYNA ZNANA WSPÓŁCZEŚNIE GRAFIKA PRZEDSTAWIAJĄCA ZAMEK PRZED JEGO ZBURZENIEM,
TEN BARDZO SŁABO WIDOCZNY PRZEKAZ POCHODZI Z XVII-WIECZNEGO OBRAZU POPIS WOJSKA WOJEWÓDZTWA CHEŁMIŃSKIEGO
|
W
czasie wojen polsko-krzyżackich i w okresie bezpośrednio poprzedzającym te wydarzenia zamek stanowił dobrze umocnioną, samowystarczalną jednostkę, o czym świadczy treść z lustracji przeprowadzonej w 1399 roku. Wynika z niej, że w zbrojowni zamkowej znajdowało się 56 hełmów, 39 sztuk zbroi różnego typu, 10 czepców kolczych, 51 kusz i 9000 bełtów, a także 3 działa na kamienie i ołowiane kule. W stajniach stało łącznie 81 koni, w tym 4 bardzo kosztowne bojowe wierzchowce, 7 koni pocztowych i 12 wozowych do obsługi taboru wojennego. W przyzamkowych folwarkach hodowano 2111 świń, 1250 owiec oraz 224 sztuki bydła. Działania wojenne przyczyniły się do wzrostu nakładów na uzbrojenie, dzięki czemu w roku 1421 zamek dysponował już 8 działami, dla których przygotowane było niemal 800 kul różnego kalibru.
|
|
TABLICZKA Z ORIENTACYJNĄ DATĄ BUDOWY ZAMKU UMIESZCZONA NA OCALAŁYM FILARZE GDANISKA
|
W
lipcu 1410 na polach Grunwaldu zginął komtur Michael von Viltz, a wkrótce potem oddziały pod dowództwem Mikołaja Pilewskiego i Jana z Pułkowa zajęły bez walki miasto wraz z silnie ufortyfikowanym, lecz pozbawionym wystarczającej liczby obrońców zamkiem. Kowalewo otrzymał wówczas w dzierżawę
podkanclerzy koronnyPodkanclerzy koronny (łac. subcancellarius, vicecancellarius regni Poloniae) – urzędnik centralny w I Rzeczypospolitej, odpowiedzialny za mniejszą kancelarię państwa. Wchodził w skład senatu jako jeden z ministrów. Formalnie był zastępcą kanclerza wielkiego koronnego, ale nie jego podwładnym.
Mikołaj Trąba (zm. 1422), należący do ścisłego grona najbliższych i najbardziej zaufanych dworzan królewskich. Trwającą kilka miesięcy polską okupację miasta zakończyła ofensywa wojsk zakonnych wspieranych przez rycerzy inflandzkich pod dowództwem landmarszałka Bern Hevelmanna, zaś
pierwszy pokój toruńskiI pokój toruński – traktat pokojowy zawarty 1 lutego 1411 na wiślanej wyspie Kępa Bazarowa w Toruniu, między Polską i Litwą a krzyżakami, kończący tzw. wielką wojnę z lat 1409–1411. Postanowienia: Królestwo Polskie odzyskało ziemię dobrzyńską z zamkami w Złotorii i Bobrownikach, Zakon krzyżacki zrezygnował ze Żmudzi na okres życia Władysława Jagiełły i Witolda, Toruń przeszedł ponownie pod panowanie krzyżaków, podobnie jak cała ziemia chełmińska, Obie strony postanowiły też, że kupcy obu państw mogą swobodnie i bez przeszkód, używać dróg wodnych i lądowych, Zakon krzyżacki jako odszkodowanie i za wykup jeńców zobowiązał się zapłacić 6 milionów groszy czeskich, Ziemie, miasta i zamki zdobyte przez obie strony wrócą pod poprzednią władzę. usankcjonował własność tych ziem, które pozostały przy krzyżakach. Podczas
kolejnej wojnytzw. wojna golubska
z zakonem w 1422 roku Władysław Jagiełło siłami polsko-litewskimi przypuścił oblężenie na zamek, przez osiem kolejnych dni podejmując próby sforsowania jego murów, jednak twierdzy bronionej pod dowództwem komtura toruńskiego Martina von Kemnete nie zdobyto (p. ramka poniżej). Na początku 1454 roku mieszczanie przystąpili do ogólnopaństwowego powstania przeciwko zakonowi i nie spotykając się z oporem załogi zajęli warownię. Trzy lata po tych wydarzeniach objął ją w zarząd dowódca czeskich wojsk zaciężnych Oldřich Červonka (zm. 1465), którego nazwisko otwiera długą listę
starostówStarosta - Od XIV wieku do rozbiorów starosta był urzędnikiem królewskim w Królestwie Polskim i Wielkim Księstwie Litewskim. Wyróżniano kilka rodzajów tego urzędu:
• Starosta generalny był namiestnikiem prowincji lub ziemi, na przykład ruski, podolski, wielkopolski
• Starosta grodowy nadzorował w powiecie administrację skarbową, policyjną oraz sądy, stał na czele sądu grodzkiego, miał prawo miecza (to znaczy egzekucji wszystkich wyroków sądowych na terenie powiatu).
• Starosta niegrodowy był dzierżawcą (tenutariuszem) dóbr królewskich.
Kowalewa urzędujących na zamku w latach 1457-1772. Na podstawie
traktatu pokojowegoII pokój toruński – traktat zawarty w Toruniu 19 października 1466 roku pomiędzy Polską a zakonem krzyżackim, kończący wojnę trzynastoletnią, trwającą w latach 1454-1466. Postawnowienia: Królestwo Polskie odzyskało Pomorze Gdańskie z Gdańskiem (jako Prusy Królewskie), ziemię chełmińską i ziemię michałowską, Polska uzyskała Warmię i Powiśle z Żuławami, a w ich obrębie miasta pruskie, m.in. Malbork i Elbląg, Królestwo Polskie odzyskało Pomorze Gdańskie z Gdańskiem (jako Prusy Królewskie), ziemię chełmińską i ziemię michałowską, Polska uzyskała Warmię i Powiśle z Żuławami, a w ich obrębie miasta pruskie, m.in. Malbork i Elbląg, każdy nowo obrany mistrz miał w ciągu 6 miesięcy złożyć królowi polskiemu hołd lenny, wielki mistrz miał obowiązek udzielenia pomocy zbrojnej Polsce i był ograniczony w sprawach polityki zagranicznej na rzecz króla polskiego. podpisanego w Toruniu w 1466 roku miasto stało się własnością Korony, a dawna rezydencja komturów - siedzibą wspomnianych urzędów starościńskich.
|
|
FILAR GDANISKA NA RYCINIE Z 1889 ROKU, DIE BAU- UND KUNSTDENKMAELER DES KREISES THORN
|
OBLĘŻENIE KOWALEWA W 1422 ROKU
[...] a zastawszy miasto spalone przez przeciwników, aby go nie zdobyli Polacy, oblega (król) zamek i ostrzeliwuje go z dział. A w uroczystość ścięcia św. Jana Chrzciciela uderzywszy na zamek z wojskiem, usiłuje go zdobyć. Ponieważ jednak ci, którzy strzegli zamku, stawili silny opór, cały trud zdobywania i atakowania obrócił się w niwecz. Nadto wielu spośród rycerzy polskich, którzy po rozbiciu i zdobyciu przedmurza weszli do rowu otaczającego zamek, naraziło się na duże niebezpieczeństwo. Przeciwnicy położywszy w tym rowie wiele kół, przykryli je słomą, a gdy rycerze weszli do rowu, wrogowie podpalili słomę. Rycerze uwikłani w koła nie bez wielkiej trudności uniknęli śmierci. Nieprzyjaciel wziął jednak do niewoli kasztelana Dobrogosta herbu Nałęcz, który przed walką z krzyżakami o Golub stracił przez swe niedbalstwo, wskutek podstępnego zagarnięcia przez wrogów, zamek polski Drahim, którego był dzierżawcą...
Wkrótce odzyskał go Niemiec Waschnik, który miał sypialnię w rogu zamku i wyciągnął na górę za pomocą sieci myśliwskich, używanych do łowienia dzikich zwierząt, bardzo wielu Polaków. Wziął do niewoli tych, którzy zajmowali zamek i oddał go królowi. Za to wyznaczono mu z hojności królewskiej mały czynsz w żupach wielickich.
|
|
|
WZGÓRZE ZAMKOWE Z XX-WIECZNĄ WIEŻĄ CIŚNIEŃ, POCZTÓWKA Z OKOŁO 1915 ROKU
|
P
od panowaniem polskim zamek utracił wiele ze swej dawnej świetności, a na początku XVII wieku jego stan był już tak zły, że sejmik ziemski w Grudziądzu wystąpił z żądaniem jego naprawy. Poważnych zniszczeń gmach doznał podczas okupacji szwedzkiej, gdy w 1629 zajęły go i splądrowały oddziały dowodzone przez gen. Wrangla. Trudną sytuację starościńskiej siedziby po zakończeniu wojen ze Szwecją przedstawia lustracja zamku przeprowadzona w 1662 roku, gdzie czytamy: Zamek Kowalewski bardzo spustoszony i zrujnowany. Mosty do zamku naprawione przez jmć wojewodę Chełmińskiego i okna do sądowej izby, drzwi, ławy i piec w piekarni. Do zamku wchodząc jest ozdownia, która się rujnuje i browar zrujnowany. W dziedzińcu, w którym się zawiera zamek, tylko jedna baszta, w której jest izdebka, gdzie jmć pan wojewoda stawa. (...). Stajnie wszystkie popsowane. Z ów dziedzińca do kępy idąc cancellaria zrujnowana i przy niej izdebek dwie. Sądowa wielka izba obalona. Lochów cztery do piw potrzebują poprawy, sklepów sześć, siódmy, gdzie księgi zostają, prędkiej potrzebują poprawy. Wieża, gdzie szlachta sądy odprawowała zasiadania, obaliła się i w niwecz zrujnowana. W 1685 roku podjęto na sejmie uchwałę o odbudowie warowni, jednak z powodu braku funduszy inwestycji zaniechano. Użytkowano ją do roku 1772, kiedy ze względu na skalę zniszczeń została ona ostatecznie opuszczona. Dokonana kilka lat wcześniej lustracja przedstawia przykry obraz rozpadu zamku i jego wyposażenia: znaki fossy (...) znaki murów, bramy tylko znak, że była, baszta zrujnowana (...) Zamek na jednym rogu mocno narysowany (...) się już nachylił. Były w niektórych miejscach wieże, lecz teraz tylko kawałki murów znakami są. Odtąd gmach był niezamieszkany, lecz ruiny w jakieś formie istniały jeszcze co najmniej do 1820 roku, o czym informuje nas inwentaryzacja przeprowadzona przez T. J. Giesego. Kilka lat po tej dacie rozpoczęto sukcesywną rozbiórkę gotyckich murów, a odzyskaną w ich wyniku cegłę przeznaczono do budowy na podzamczu kościoła ewangelickiego wraz z domem parafialnym. W 1911 roku na terenie dawnego zamku wysokiego wzniesiono wieżę wodociągową, która stoi tutaj do dnia dzisiejszego.
|
|
WIDOK RUIN Z CZASÓW, KIEDY UL. STRAŻACKA BYŁA JESZCZE POLNĄ DRÓŻKĄ (1918)
|
Z
amek wzniesiono na wysokim, południowym brzegu rozległego, częściowo już wówczas zarośniętego jeziora (1), w sąsiedztwie wąskiego przesmyku, którym wiódł szlak handlowy w kierunku Brodnicy. Składał się z on założonego na planie regularnego czworoboku ceglanego budynku konwentualnego i trzech przedzamczy, obwiedzionych murami i zintegrowanych bramą z miastem. Ze względu na brak, poza jedną słabo czytelną ryciną z XVII wieku, historycznych przekazów ikonograficznych, wygląd zewnętrzny, wymiary i program użytkowy domu konwentu (2) pozostają w znacznej części nierozpoznane. Z dużą dozą prawdopodobieństwa możemy określić, że był to gmach zbudowany z cegły na kamiennej podmurówce o długości każdego z boków 45 metrów, z wjazdem (3) od południowego-zachodu prowadzącym z przedzamcza środkowego, przez szyję bramną (4). Przypuszczalnie w jego południowym skrzydle mieściła się kaplica (po wschodniej stronie) (5) i refektarz (po stronie zachodniej) (6), a w zachodnim (7) – dormitoria braci wraz z mieszkaniem komtura. Pozostałe skrzydła pełniły zapewne funkcje gospodarcze, skupiając izby kuchenne, magazyny, piekarnię, browar itp. Wszystkie budynki zamku wysokiego były podpiwniczone z pominięciem niewielkich fragmentów części południowej i wschodniej, a ich szerokość solidarnie wynosiła około 13 metrów. Komunikację pomiędzy poszczególnymi pomieszczeniami zapewniały ganki poprowadzone wokół kwadratowego dziedzińca (8), które prawdopodobnie wykonano z drewna. Zamek nie posiadał wieży głównej, według wszelkiego prawdopodobieństwa był pozbawiony również ryzalitowych wieżyczek narożnych. Wystrój jego elewacji plasował się jednak na wysokim poziomie artystycznym, czego dowód znajdujemy w dekoracji gdaniska i datowanego na zbliżony czas powstania kościoła farnego.
|
|
PLAN RUIN ZAMKU WYSOKIEGO WG B. WASIKA: 3. BRAMA WJAZDOWA W SKRZYDLE POŁUDNIOWYM, 4. SZYJA BRAMNA,
5. PRZYPUSZCZALNIE KAPLICA, 6. PRZYPUSZCZALNIE REFEKTARZ, 7. SKRZYDŁO ZACHODNIE, 8. DZIEDZINIEC,
9. FILAR WIEŻY USTĘPOWEJ (ZACHOWANY), 10. MIĘDZYMURZE, 11. MUR WSCHODNI (ZACHOWANY)
|
SZKIC SYTUACYJNY ZAMKU I MIASTA WG C. STEINBRECHTA: 1. JEZIORO, 2. ZAMEK WYSOKI 3. WJAZD NA ZAMEK Z PODZAMCZY,
9. WIEŻA USTĘPOWA, 12. PODZAMCZE POŁUDNIOWE, 13. BASZTA CZWOROBOCZNA, 14. BASZTA WYKUSZOWA,
15. PODZAMCZE ŚRODKOWE, 16. BASZTA ŁUPINOWA, 17. PODZAMCZE ZACHODNIE, 18. MIASTO, 19. KOŚCIÓŁ
|
O
d zamku wysokiego wyprowadzono w kierunku północnym podparty filarem (9) ganek, który zakończony był wieżą ustępową. Bogato zdobiony blendami i fryzami ceglany filar gdaniska jest dziś najlepiej zachowanym reliktem dawnej warowni. Część konwentualną otaczał dodatkowy pierścień murów tworząc międzymurze (10), na odcinku wschodnim (11) również częściowo ocalałe do czasów współczesnych. Funkcje pomocnicze względem zamku właściwego realizowano w obrębie wydzielonych murami i fosami trzech podzamczy usytuowanych na południowy-zachód od domu konwentu. Wysunięte najdalej w kierunku południowym podzamcze zewnętrzne (12) miało plan zbliżony do prostokąta o bokach 118x58 metrów, a jego obronność wzmacniała narożna, czworoboczna baszta (13) po stronie zachodniej i baszta wykuszowa (14) w kurtynie południowej. Od północnego wschodu sąsiadowało z nim podzamcze środkowe (15) wytyczone na rzucie nieregularnego czworoboku o wymiarach ok. 60x70 metrów, z basztą łupinową (16) w murze południowym służącą zapewne do flankowania wjazdu z miasta. Przypuszczalnie najmniejsze powierzchniowo było podzamcze zachodnie (17), jednak ze względu na słabą czytelność w terenie nie można dziś jednoznacznie określić jego wymiarów i rozplanowania. Od strony północnej zamek wysoki chroniły dwie półcylindryczne baszty. Zabudowę wewnętrzną podzamczy stanowiły wzniesione zapewne z drewna budynki o charakterze gospodarczym i militarnym, wśród nich wymienione podczas wizytacji z lat 1411-36: karwan, dwór bydlęcy, słodownia, warzelnia piwa, magazyny mąki, piekarnia, warsztat kuszniczy, prochownia oraz stajnie.
|
|
|
|
|
ZACHOWANE MURY PODZAMCZA POŁUDNIOWEGO Z BASZTĄ NAROŻNĄ
|
D
o czasów współczesnych w dobrym stanie zachował się
filar gdaniska z ostrołukowo zakończonymi blendami i dekoracją zendrówkową, a także w pewnym stopniu zdekapitalizowane, ale wciąż czytelne partie murów kurtynowych podzamczy z cokołami baszt, wśród nich niemal kompletny
mur południowy wraz z długimi odcinkami kurtyn wschodniej i zachodniej. Przetrwały również niewielkie fragmenty
południowej części międzymurza i ukryte pod ziemią fundamenty zamku właściwego. Na wzgórzu, przypuszczalnie w obrębie dziedzińca zamku wysokiego, stoi wieża wodociągowa z początku XX wieku. Teren po dawnej siedzibie konwentu pełni obecnie funkcję rekreacyjną i jest dostępny bez ograniczeń.
|
NA FOTOGRAFIACH WYŻEJ: WZGÓRZE ZAMKOWE OBECNIE, PONIŻEJ: ZACHOWANY FILAR DANSKERU I XX-WIECZNA WIEŻA CIŚNIEŃ
|
K
owalewo Pomorskie leży około 30 kilometrów na północny wschód od Torunia, przy trasie kolejowej Toruń-Olsztyn. Stacja PKP oddalona jest od wzgórza zamkowego o 30 minut marszu. Relikty po średniowiecznym zamku znajdują się w północnej części miasta, przy ulicy Strażackiej. W pobliżu duża ilość miejsc parkingowych. (mapa zamków województwa)
|
1. W. Antkowiak, P. Lamparski: Zamki i strażnice krzyżackie..., Graffiti BC 1999
2. M. Haftka: Zamki krzyżackie w Polsce, 1999
3. L. Kajzer, J. Salm, S. Kołodziejski: Leksykon zamków w Polsce, Arkady 2001
4. R. Sypek: Zamki i obiekty warowne Państwa Krzyżackiego, Agencja CB 2000
5. A. Wagner: Murowane budowle obronne w Polsce X-XVIIw., Bellona 2019
6. B. Wasik: Zamek w Kowalewie Pomorskim - pierwsze wyniki badań archeologicznych, Toruń 2018
7. B. Wasik, M. Wiewióra: Próba rekonstrukcji układu przestrzennego zamku..., Wiad. Konserwat. 45/2016
8. M. Wiewióra, B. Wasik: Chronologia zamku krzyżackiego w Kowalewie Pomorskim..., UMK Toruń
9. M. Wiewióra, B. Wasik: Zamek w Kowalewie Pomorskim. Dzieje warowni..., Archeologia XXXV 2017
|
CYLINDRYCZNA BASZTA PRZY UL. BATALIONÓW CHŁOPSKICH, RELIKT DAWNYCH UMOCNIEŃ MIEJSKICH KOWALEWA
|
W pobliżu:
Golub-Dobrzyń - zamek komturów krzyżackich z XIV w., 12 km
Wąbrzeźno - relikty zamku biskupów chełmińskich z XIV w., 17 km
Lipieniek - pozostałości zamku krzyżackiego z XIV w., 27 km
Złotoria - ruina zamku królewskiego z XIV w., 27 km
Toruń - ruina zamku krzyżackiego z XIII w., 27 km
Toruń - ruina królewskiego zamku Dybów z XV w., 28 km
Radziki Duże - ruina zamku rycerskiego z XIV/XV w., 29 km
Papowo Biskupie - ruina zamku krzyżackiego z XIV w., 30 km
Radzyń Chełmiński - ruina zamku komturów krzyżackich z XIII w., 30 km
Brodnica - ruina zamku komturów krzyżackich z XIV w., 33 km
|
tekst: 2020
fotografie: 2005, 2019
© Jacek Bednarek
|
|