BARANÓW SANDOMIERSKI

BARCIANY

BARDO ŚLĄSKIE

BĄKOWA GÓRA

BESIEKIERY

BĘDZIN

BIERUTÓW

BIESTRZYKÓW

BOBOLICE

BOBROWNIKI

BODZENTYN

BOLESTRASZYCE

BOLKÓW

BORYSŁAWICE ZAMKOWE

BROCHÓW

BRODNICA

BRZEG

BUKOWIEC

BYDLIN

BYSTRZYCA KŁODZKA

CHĘCINY

CHOJNICA

CHOJNIK

CIECHANÓW

CIESZÓW

CIESZYN

CZARNY BÓR

CZERNA

CZERNINA

CZERSK

CZĘSTOCHOWA

CZOCHA

CZORSZTYN

ĆMIELÓW

DĄBROWA

DĄBRÓWNO

DRZEWICA

DZIAŁDOWO

DZIERZGOŃ

FREDROPOL (KORMANICE)

GDAŃSK

GIŻYCKO

GLIWICE

GŁOGÓW

GNIEW

GNIEWOSZÓW Z.SZCZERBA

GOLUB-DOBRZYŃ

GOŁAŃCZ

GOLCZEWO

GOŁUCHÓW

GOŚCISZÓW

GÓRA

GRODZIEC

GRÓDEK

GRUDZIĄDZ

GRZĘDY

GRZMIĄCA z.ROGOWIEC

HOMOLE

IŁŻA

INOWŁÓDZ

JANOWICE WIELKIE z.BOLCZÓW

JANOWIEC

JAWOR

JEZIORO GÓRECKIE

KAMIENIEC ZĄBKOWICKI

KAMIENNA GÓRA

KARPNIKI

KAZIMIERZ DOLNY

KĘTRZYN

KĘTRZYN - KOŚCIÓŁ

KIELCE

KLICZKÓW

KŁODZKO

KOŁO

KONARY

KONIN-GOSŁAWICE

KORZKIEW

KOWALEWO POMORSKIE

KOŹMIN WLKP.

KÓRNIK

KRAKÓW

KRAPKOWICE

KRAPKOWICE - OTMĘT

KRASICZYN

KRĘPCEWO

KRUSZWICA

KRZYŻNA GÓRA

KRZYŻTOPÓR

KSIĄŻ WIELKI

KUROZWĘKI

KWIDZYN

LEGNICA

LIDZBARK WARMIŃSKI

LIPA

LUBIN

LUTOMIERSK

ŁAGÓW

ŁĘCZYCA

ŁOWICZ

MAJKOWICE

MALBORK

MAŁA NIESZAWKA

MIĘDZYLESIE

MIĘDZYRZECZ

MIRÓW

MOKRSKO

MOSZNA

MSTÓW

MUSZYNA

MYŚLENICE

NAMYSŁÓW

NIDZICA

NIEDZICA

NIEMCZA

NIEMODLIN

NIEPOŁOMICE

NOWA RUDA

NOWY SĄCZ

NOWY WIŚNICZ

ODRZYKOŃ

OGRODZIENIEC (PODZAMCZE)

OJCÓW

OLEŚNICA

OLSZTYN (JURA)

OLSZTYN (WARMIA)

OLSZTYNEK

OŁAWA

OŁDRZYCHOWICE KŁODZKIE

OPOCZNO

OPOLE GÓRKA

OPOLE OSTRÓWEK

OPORÓW

OSSOLIN

OSTRĘŻNIK

OSTRÓDA

OSTRÓW LEDNICKI

OTMUCHÓW

PABIANICE

PANKÓW

PASTUCHÓW

PIESKOWA SKAŁA

PIOTRKÓW TRYBUNALSKI

PIOTRKÓW-BYKI

PIOTROWICE ŚWIDNICKIE

PŁAKOWICE

PŁOCK

PŁONINA

PŁOTY

PODZAMCZE z.OGRODZIENIEC

PODZAMCZE PIEKOSZOWSKIE

POKRZYWNO

POŁCZYN-ZDRÓJ

POZNAŃ

PRABUTY

PROCHOWICE

PROSZÓWKA z.GRYF

PRZEMYŚL

PRZEWODZISZOWICE

PSZCZYNA

PTKANÓW

PYZDRY

RABSZTYN

RACIĄŻEK

RADŁÓWKA

RADOM

RADZIKI DUŻE

RADZYŃ CHEŁMIŃSKI

RAJSKO

RAKOWICE WIELKIE

RATNO DOLNE

RAWA MAZOWIECKA

RESKO

ROGÓW OPOLSKI

ROŻNÓW ZAMEK DOLNY

ROŻNÓW ZAMEK GÓRNY

RYBNICA

RYBNICA LEŚNA

RYCZÓW

RYDZYNA

RYTWIANY

RZĄSINY

SANDOMIERZ

SANOK

SIEDLĘCIN

SIEDLISKO

SIERADZ

SIERAKÓW

SIEWIERZ

SMOLEŃ

SOBKÓW

SOBOTA

SOCHACZEW

SOSNOWIEC

SREBRNA GÓRA

STARA KAMIENICA

STARE DRAWSKO

STARY SĄCZ

STRZELCE OPOLSKIE

SULEJÓW

SZAMOTUŁY

SZCZECIN

SZTUM

SZUBIN

SZYDŁÓW

SZYMBARK

ŚCINAWKA GÓRNA

ŚWIDWIN

ŚWIEBODZIN

ŚWIECIE n.WISŁĄ

ŚWIECIE k.LEŚNEJ

ŚWINY

TORUŃ

TORUŃ z.DYBÓW

TUCZNO

TYNIEC

UDÓRZ

UJAZD k.TOMASZOWA

UJAZD KRZYŻTOPÓR

UNIEJÓW

URAZ

WAŁBRZYCH z.KSIĄŻ

WAŁBRZYCH z.STARY KSIĄŻ

WAŁBRZYCH z.NOWY DWÓR

WARSZAWA z.KRÓLEWSKI

WARSZAWA z.UJAZDOWSKI

WĄBRZEŹNO

WENECJA

WĘGIERKA

WĘGORZEWO

WIELICZKA

WIELKA WIEŚ

WIERZBNA

WITKÓW

WLEŃ

WOJNOWICE

WOJSŁAWICE

WROCŁAW

WROCŁAW LEŚNICA

WYSZYNA

ZAGÓRZ

ZAGÓRZE ŚLĄSKIE

ZAŁUŻ

ZĄBKOWICE ŚLĄSKIE

ZBĄSZYŃ

ZŁOTORIA k.TORUNIA

ŹRÓDŁA

ŻAGAŃ

ŻARY

ŻELAZNO

ŻMIGRÓD

FILAR GDANISKA, NAJLEPIEJ ZACHOWANY RELIKT ZAMKU W KOWALEWIE POMORSKIM

DZIEJE ZAMKU

P

ierwszą warownię w Ko­wa­le­wie wznie­śli Krzy­ża­cy praw­do­po­do­bnie wkró­tce po otrzy­ma­niu tych ziem z rąk bi­sku­pa mi­syj­ne­go Chris­tia­na z Oli­wy (zm. 1245), co na­stą­pi­ło w 1231 ro­ku. W ro­ku 1269 ta do­mnie­ma­na drew­nia­no-zie­mna straż­ni­ca po­wstrzy­ma­ła jesz­cze o­blę­że­nie prus­kie­go ple­mie­nia Bar­tówBartowie - plemię pruskie zamieszkujące terytorium Barcji, położone pomiędzy historyczną Warmią a jeziorem Mamry., lecz ar­cha­icz­ność kon­struk­cji opar­tej na nie­trwa­łych ma­te­ria­łach bu­do­wla­nych nie by­ła w sta­nie w przy­szło­ści za­gwa­ran­to­wać bez­pie­czeń­stwa ich obroń­com, o czym za­kon prze­ko­nał się za­led­wie trzy la­ta póź­niej, gdy po­gań­scy Jać­wę­go­wieJaćwingowie lub Jaćwięgowie – wymarły w XVI wieku lud bałtyjski, blisko spokrewniony z Prusami i Litwinami, zamieszkujący Jaćwież leżącą obecnie w większości na terenie północno-wschodniej Polski. pod wo­dzą Sko­man­daSkomand - (1225? zm. 1285) – wódz i czarownik Jaćwingów w czasie powstania plemion pruskich. na­je­cha­li, a na­stę­pnie spa­li­li krzy­ża­cki przy­czó­łek. Wkró­tce po tych wy­da­rze­niach u­two­rzo­no w Ko­wa­le­wie kom­tu­rięKomturia (komandoria) – jednostka administracyjno-terytorialno-wojskowa zakonów rycerskich, zarządzana przez komtura (komandora), obejmująca najczęściej zamek wraz z przylegającym do niego dobrami ziemskimi. i przy­stą­pio­no do bu­do­wy mu­ro­wa­ne­go za­ło­że­nia obron­ne­go, lo­ko­wa­ne­go w obrę­bie wzgó­rza chro­nio­ne­go od pół­no­cy przez ba­gna i wo­dy nie ist­nie­ją­cego już je­zio­ra. In­we­sty­cja ta roz­po­czę­ta zo­sta­ła przy­pusz­czal­nie pod nad­zo­rem kom­tu­ra Ar­no­lda Krop­pa i to­wa­rzy­szy­ły jej pra­ce przy for­ty­fi­ko­wa­niu o­sa­dy, któ­ra w 1298 ro­ku o­trzy­ma­ła pra­wa miej­skie. W 1330 ro­ku sys­tem ten o­parł się na­jaz­do­wi pu­sto­szą­cych zie­mię cheł­miń­ską zbroj­nych od­dzia­łów pol­skich, wę­gier­skich i rus­kich pro­wa­dzo­nych przez Wła­dy­sła­wa Ło­kiet­ka. Za­mek bro­nio­ny przez kom­tu­ra Her­ma­na von Op­pen po­waż­nie wów­czas ucier­piał, jed­nak z po­wo­du bra­ku cięż­kie­go sprzę­tu o­blęż­ni­cze­go nie zo­stał zdo­by­ty. Je­de­na­ście lat póź­niej do­szło w Ko­wa­le­wie do spo­tka­nia wiel­kie­go mi­strza Die­tri­cha von Al­ten­burg i po­sła kró­la wę­gier­skie­go Ka­ro­la II Ro­be­rta.

JEDYNA ZNANA WSPÓŁCZEŚNIE GRAFIKA PRZEDSTAWIAJĄCA ZAMEK PRZED JEGO ZBURZENIEM,
TEN BARDZO SŁABO WIDOCZNY PRZEKAZ POCHODZI Z XVII-WIECZNEGO OBRAZU POPIS WOJSKA WOJEWÓDZTWA CHEŁMIŃSKIEGO

W

czasie wojen polsko-krzyżackich i w okre­sie bez­po­śre­dnio po­prze­dza­ją­cym te wy­da­rze­nia za­mek sta­no­wił do­brze u­moc­nio­ną, sa­mo­wys­tar­czal­ną jed­no­stkę, o czym świad­czy treść z lu­stra­cji prze­pro­wa­dzo­nej w 1399 ro­ku. Wy­ni­ka z niej, że w zbro­jo­wni zam­ko­wej znaj­do­wa­ło się 56 heł­mów, 39 sztuk zbroi róż­ne­go ty­pu, 10 czep­ców kol­czych, 51 kusz i 9000 beł­tów, a ta­kże 3 dzia­ła na ka­mie­nie i oło­wia­ne ku­le. W staj­niach sta­ło łącz­nie 81 ko­ni, w tym 4 bar­dzo kosz­tow­ne bo­jo­we wierz­cho­wce, 7 ko­ni po­czto­wych i 12 wo­zo­wych do obsłu­gi ta­bo­ru wo­jen­ne­go. W przy­zam­ko­wych fol­war­kach ho­do­wa­no 2111 świń, 1250 owiec oraz 224 sztu­ki by­dła. Dzia­ła­nia wo­jen­ne przy­czy­ni­ły się do wzro­stu na­kła­dów na u­zbro­je­nie, dzię­ki cze­mu w ro­ku 1421 za­mek dys­po­no­wał już 8 dzia­ła­mi, dla któ­rych przy­go­to­wa­ne by­ło nie­mal 800 kul róż­ne­go ka­li­bru.

TABLICZKA Z ORIENTACYJNĄ DATĄ BUDOWY ZAMKU UMIESZCZONA NA OCALAŁYM FILARZE GDANISKA

W

lipcu 1410 na polach Grun­wal­du zgi­nął kom­tur Mi­cha­el von Viltz, a wkró­tce po­tem od­dzia­ły pod do­wódz­twem Mi­ko­ła­ja Pi­lew­skie­go i Ja­na z Puł­ko­wa za­ję­ły bez wal­ki mia­sto wraz z sil­nie u­for­ty­fi­ko­wa­nym, lecz poz­ba­wio­nym wy­star­cza­ją­cej li­czby o­broń­ców zam­kiem. Ko­wa­le­wo o­trzy­mał wów­czas w dzier­ża­wę pod­kan­cle­rzy ko­ron­nyPodkanclerzy koronny (łac. subcancellarius, vicecancellarius regni Poloniae) – urzędnik centralny w I Rzeczypospolitej, odpowiedzialny za mniejszą kancelarię państwa. Wchodził w skład senatu jako jeden z ministrów. Formalnie był zastępcą kanclerza wielkiego koronnego, ale nie jego podwładnym. Mi­ko­łaj Trą­ba (zm. 1422), na­le­żą­cy do ści­słe­go gro­na naj­bliż­szych i naj­bar­dziej za­ufa­nych dwo­rzan kró­lew­skich. Trwa­ją­cą kil­ka mie­się­cy pol­ską o­ku­pa­cję mia­sta za­koń­czy­ła o­fen­sy­wa wojsk za­kon­nych wspie­ra­nych przez ry­ce­rzy in­flan­dzkich pod do­wódz­twem land­mar­szał­ka Bern He­vel­man­na, zaś pier­wszy po­kój to­ruń­skiI pokój toruński – traktat pokojowy zawarty 1 lutego 1411 na wiślanej wyspie Kępa Bazarowa w Toruniu, między Polską i Litwą a krzyżakami, kończący tzw. wielką wojnę z lat 1409–1411. Postanowienia: Królestwo Polskie odzyskało ziemię dobrzyńską z zamkami w Złotorii i Bobrownikach, Zakon krzyżacki zrezygnował ze Żmudzi na okres życia Władysława Jagiełły i Witolda, Toruń przeszedł ponownie pod panowanie krzyżaków, podobnie jak cała ziemia chełmińska, Obie strony postanowiły też, że kupcy obu państw mogą swobodnie i bez przeszkód, używać dróg wodnych i lądowych, Zakon krzyżacki jako odszkodowanie i za wykup jeńców zobowiązał się zapłacić 6 milionów groszy czeskich, Ziemie, miasta i zamki zdobyte przez obie strony wrócą pod poprzednią władzę. u­san­kcjo­no­wał włas­ność tych ziem, któ­re po­zo­sta­ły przy krzy­ża­kach. Pod­czas ko­lej­nej woj­nytzw. wojna golubska z za­ko­nem w 1422 ro­ku Wła­dy­sław Ja­gieł­ło si­ła­mi pol­sko-li­tew­ski­mi przy­puś­cił o­blę­że­nie na za­mek, przez o­siem ko­lej­nych dni po­dej­mu­jąc pró­by sfor­so­wa­nia je­go mu­rów, jed­nak twier­dzy bro­nio­nej pod do­wódz­twem kom­tu­ra to­ruń­skie­go Mar­ti­na von Kem­ne­te nie zdo­by­to (p. ram­ka po­ni­żej). Na po­czą­tku 1454 ro­ku miesz­cza­nie przy­stą­pi­li do ogól­no­pań­stwo­we­go po­wsta­nia prze­ciw­ko za­ko­no­wi i nie spo­ty­ka­jąc się z opo­rem za­ło­gi za­ję­li wa­row­nię. Trzy la­ta po tych wy­da­rze­niach ob­jął ją w za­rząd do­wód­ca czes­kich wojsk za­cię­żnych Ol­dřich Čer­von­ka (zm. 1465), któ­re­go naz­wi­sko o­twie­ra dłu­gą li­stę sta­ro­stówStarosta - Od XIV wieku do rozbiorów starosta był urzędnikiem królewskim w Królestwie Polskim i Wielkim Księstwie Litewskim. Wyróżniano kilka rodzajów tego urzędu: • Starosta generalny był namiestnikiem prowincji lub ziemi, na przykład ruski, podolski, wielkopolski • Starosta grodowy nadzorował w powiecie administrację skarbową, policyjną oraz sądy, stał na czele sądu grodzkiego, miał prawo miecza (to znaczy egzekucji wszystkich wyroków sądowych na terenie powiatu). • Starosta niegrodowy był dzierżawcą (tenutariuszem) dóbr królewskich. Ko­wa­le­wa u­rzę­du­ją­cych na za­mku w la­tach 1457-1772. Na pod­sta­wie tra­kta­tu po­ko­jo­we­goII pokój toruński – traktat zawarty w Toruniu 19 października 1466 roku pomiędzy Polską a zakonem krzyżackim, kończący wojnę trzynastoletnią, trwającą w latach 1454-1466. Postawnowienia: Królestwo Polskie odzyskało Pomorze Gdańskie z Gdańskiem (jako Prusy Królewskie), ziemię chełmińską i ziemię michałowską, Polska uzyskała Warmię i Powiśle z Żuławami, a w ich obrębie miasta pruskie, m.in. Malbork i Elbląg, Królestwo Polskie odzyskało Pomorze Gdańskie z Gdańskiem (jako Prusy Królewskie), ziemię chełmińską i ziemię michałowską, Polska uzyskała Warmię i Powiśle z Żuławami, a w ich obrębie miasta pruskie, m.in. Malbork i Elbląg, każdy nowo obrany mistrz miał w ciągu 6 miesięcy złożyć królowi polskiemu hołd lenny, wielki mistrz miał obowiązek udzielenia pomocy zbrojnej Polsce i był ograniczony w sprawach polityki zagranicznej na rzecz króla polskiego. pod­pi­sa­ne­go w To­ru­niu w 1466 ro­ku mia­sto sta­ło się wła­sno­ścią Ko­ro­ny, a da­wna re­zy­den­cja kom­tu­rów - sie­dzi­bą wspom­nia­nych u­rzę­dów sta­roś­ciń­skich.

FILAR GDANISKA NA RYCINIE Z 1889 ROKU, DIE BAU- UND KUNSTDENKMAELER DES KREISES THORN

WZGÓRZE ZAMKOWE Z XX-WIECZNĄ WIEŻĄ CIŚNIEŃ, POCZTÓWKA Z OKOŁO 1915 ROKU

P

od panowaniem polskim zamek utracił wie­le ze swej daw­nej świe­tno­ści, a na po­czą­tku XVII wie­ku je­go stan był już tak zły, że sej­mik ziem­ski w Gru­dzią­dzu wy­stą­pił z żą­da­niem je­go na­pra­wy. Po­waż­nych znisz­czeń gmach do­znał pod­czas o­ku­pa­cji szwedz­kiej, gdy w 1629 za­ję­ły go i splą­dro­wa­ły od­dzia­ły do­wo­dzo­ne przez gen. Wran­gla. Tru­dną sy­tu­ację sta­roś­ciń­skiej sie­dzi­by po za­koń­cze­niu wo­jen ze Szwe­cją przed­sta­wia lus­tra­cja za­mku prze­pro­wa­dzo­na w 1662 ro­ku, gdzie czy­ta­my: Za­mek Ko­wa­lew­ski bar­dzo spu­sto­szo­ny i zruj­no­wa­ny. Mo­sty do za­mku na­pra­wio­ne przez jmć wo­je­wo­dę Cheł­miń­skie­go i okna do są­do­wej iz­by, drzwi, ła­wy i piec w pie­kar­ni. Do za­mku wcho­­dząc jest oz­do­wnia, któ­ra się ruj­nu­je i bro­war zruj­no­wa­ny. W dzie­dziń­cu, w któ­rym się za­wie­ra za­mek, tyl­ko jed­na ba­szta, w któ­rej jest iz­de­bka, gdzie jmć pan wo­je­wo­da sta­wa. (...). Staj­nie wszys­tkie po­pso­wa­ne. Z ów dzie­dziń­ca do kę­py idąc can­cel­la­ria zruj­no­wa­na i przy niej izde­bek dwie. Są­do­wa wiel­ka iz­ba o­ba­lo­na. Lo­chów czte­ry do piw po­trze­bu­ją po­pra­wy, skle­pów sześć, sió­dmy, gdzie księ­gi zo­sta­ją, pręd­kiej po­trze­bu­ją po­pra­wy. Wie­ża, gdzie szla­chta są­dy od­pra­wo­wa­ła za­sia­da­nia, oba­li­ła się i w ni­wecz zruj­no­wa­na. W 1685 ro­ku pod­ję­to na sej­mie u­chwa­łę o od­bu­do­wie wa­row­ni, jed­nak z po­wo­du bra­ku fun­du­szy in­we­sty­cji za­nie­cha­no. Użyt­ko­wa­no ją do ro­ku 1772, kie­dy ze wzglę­du na ska­lę znisz­czeń zo­sta­ła ona o­sta­tecz­nie o­pusz­czo­na. Do­ko­na­na kil­ka lat wcze­śniej lus­tra­cja przed­sta­wia przy­kry o­braz roz­pa­du za­mku i je­go wy­po­sa­że­nia: zna­ki fos­sy (...) zna­ki mu­rów, bra­my tyl­ko znak, że by­ła, ba­szta zruj­no­wa­na (...) Za­mek na jed­nym ro­gu mo­cno na­ry­so­wa­ny (...) się już na­chy­lił. By­ły w nie­któ­rych miej­scach wie­że, lecz te­raz tyl­ko ka­wał­ki mu­rów zna­ka­mi są. Od­tąd gmach był nie­za­miesz­ka­ny, lecz ru­iny w ja­kieś for­mie ist­nia­ły jesz­cze co naj­mniej do 1820 ro­ku, o czym in­for­mu­je nas in­wen­ta­ry­za­cja prze­pro­wa­dzo­na przez T. J. Gie­se­go. Kil­ka lat po tej da­cie roz­po­czę­to suk­ce­sy­wną roz­biór­kę go­tyc­kich mu­rów, a od­zys­ka­ną w ich wy­ni­ku ce­głę prze­zna­czo­no do bu­do­wy na pod­zam­czu ko­ścio­ła e­wan­ge­lic­kie­go wraz z do­mem pa­ra­fial­nym. W 1911 ro­ku na te­re­nie daw­ne­go za­mku wy­so­kie­go wznie­sio­no wie­żę wo­do­cią­go­wą, któ­ra stoi tu­taj do dnia dzi­siej­sze­go.

WIDOK RUIN Z CZASÓW, KIEDY UL. STRAŻACKA BYŁA JESZCZE POLNĄ DRÓŻKĄ (1918)

ARCHITEKTURA

Z

amek wzniesiono na wysokim, po­łu­dnio­wym brze­gu roz­le­głe­go, częś­cio­wo już wów­czas za­ro­śnię­te­go je­zio­ra (1), w są­siedz­twie wąs­kie­go prze­smy­ku, któ­rym wiódł szlak han­dlo­wy w kie­run­ku Bro­dni­cy. Skła­dał się z on za­ło­żo­ne­go na pla­nie re­gu­lar­ne­go czwo­ro­bo­ku ce­gla­ne­go bu­dyn­ku kon­wen­tu­al­ne­go i trzech przed­zam­czy, ob­wie­dzio­nych mu­ra­mi i zin­te­gro­wa­nych bra­mą z mia­stem. Ze wzglę­du na brak, po­za je­dną sła­bo czy­tel­ną ry­ci­ną z XVII wie­ku, his­to­rycz­nych prze­ka­zów iko­no­gra­ficz­nych, wy­gląd ze­wnętrz­ny, wy­mia­ry i pro­gram u­żyt­ko­wy do­mu kon­wen­tu (2) po­zo­sta­ją w zna­cznej czę­ści nie­roz­po­zna­ne. Z du­żą do­zą pra­wdo­po­do­bień­stwa mo­że­my o­kre­ślić, że był to gmach zbu­do­wa­ny z ce­gły na ka­mien­nej pod­mu­rów­ce o dłu­go­ści każ­de­go z bo­ków 45 me­trów, z wja­zdem (3) od po­łu­dnio­we­go-za­cho­du pro­wa­dzą­cym z przed­zam­cza śro­dko­we­go, przez szy­ję bra­mną (4). Przy­pusz­czal­nie w je­go po­łu­dnio­wym skrzy­dle mie­ści­ła się ka­pli­ca (po wscho­dniej stro­nie) (5) i re­fe­ktarz (po stro­nie za­cho­dniej) (6), a w za­cho­dnim (7) – dor­mi­to­ria bra­ci wraz z mie­szka­niem kom­tu­ra. Po­zo­sta­łe skrzy­dła peł­ni­ły za­pe­wne fun­kcje go­spo­dar­cze, sku­pia­jąc iz­by ku­chen­ne, ma­ga­zy­ny, pie­kar­nię, bro­war itp. Wszy­stkie bu­dyn­ki za­mku wy­so­kie­go by­ły pod­pi­wni­­czone z po­mi­nię­ciem nie­wiel­kich frag­men­tów czę­ści po­łu­dnio­wej i wscho­dniej, a ich sze­ro­kość so­li­da­rnie wy­no­si­ła o­ko­ło 13 me­trów. Ko­mu­ni­ka­cję po­mię­dzy po­szcze­gól­ny­mi po­miesz­cze­nia­mi za­pe­wnia­ły gan­ki po­pro­wa­dzo­ne wo­kół kwa­dra­to­we­go dzie­dziń­ca (8), któ­re pra­wdo­po­do­bnie wy­ko­na­no z dre­wna. Za­mek nie po­sia­dał wie­ży głów­nej, we­dług wszel­kie­go praw­do­po­do­bień­stwa był poz­ba­wio­ny rów­nież ry­za­li­to­wych wie­ży­czek na­roż­nych. Wy­strój je­go e­le­wa­cji pla­so­wał się jed­nak na wy­so­kim po­zio­mie ar­ty­sty­cznym, cze­go do­wód znaj­du­je­my w de­ko­ra­cji gda­ni­ska i da­to­wa­ne­go na zbli­żo­ny czas po­wsta­nia koś­cio­ła far­ne­go.

PLAN RUIN ZAMKU WYSOKIEGO WG B. WASIKA: 3. BRAMA WJAZDOWA W SKRZYDLE POŁUDNIOWYM, 4. SZYJA BRAMNA,
5. PRZYPUSZCZALNIE KAPLICA, 6. PRZYPUSZCZALNIE REFEKTARZ, 7. SKRZYDŁO ZACHODNIE, 8. DZIEDZINIEC,
9. FILAR WIEŻY USTĘPOWEJ (ZACHOWANY), 10. MIĘDZYMURZE, 11. MUR WSCHODNI (ZACHOWANY)

SZKIC SYTUACYJNY ZAMKU I MIASTA WG C. STEINBRECHTA: 1. JEZIORO, 2. ZAMEK WYSOKI 3. WJAZD NA ZAMEK Z PODZAMCZY,
9. WIEŻA USTĘPOWA, 12. PODZAMCZE POŁUDNIOWE, 13. BASZTA CZWOROBOCZNA, 14. BASZTA WYKUSZOWA,
15. PODZAMCZE ŚRODKOWE, 16. BASZTA ŁUPINOWA, 17. PODZAMCZE ZACHODNIE, 18. MIASTO, 19. KOŚCIÓŁ

O

d zamku wysokiego wy­pro­wa­dzo­no w kie­run­ku pół­noc­nym pod­pa­rty fi­la­rem (9) ga­nek, któ­ry za­koń­czo­ny był wie­żą u­stę­po­wą. Bo­ga­to zdo­bio­ny blen­da­mi i fry­za­mi ce­gla­ny fi­lar gda­ni­ska jest dziś naj­le­piej za­cho­wa­nym re­lik­tem daw­nej wa­ro­wni. Część kon­wen­tu­al­ną o­ta­czał do­da­tko­wy pier­ścień mu­rów two­rząc mię­dzy­mu­rze (10), na od­cin­ku wscho­dnim (11) rów­nież czę­ścio­wo o­ca­la­łe do cza­sów współ­czes­nych. Fun­kcje po­mo­cni­cze wzglę­dem za­mku właś­ci­we­go re­ali­zo­wa­no w obrę­bie wy­dzie­lo­nych mu­ra­mi i fo­sa­mi trzech pod­zam­czy u­sy­tu­owa­nych na po­łu­dnio­wy-za­chód od do­mu kon­wen­tu. Wy­su­nię­te naj­da­lej w kie­run­ku po­łu­dnio­wym pod­zam­cze ze­wnę­trzne (12) mia­ło plan zbli­żo­ny do pro­sto­ką­ta o bo­kach 118x58 me­trów, a je­go o­bron­ność wzma­cnia­ła na­ro­żna, czwo­ro­bo­czna ba­szta (13) po stro­nie za­cho­dniej i ba­szta wy­ku­szo­wa (14) w kur­ty­nie po­łu­dnio­wej. Od pół­noc­ne­go wscho­du są­sia­do­wa­ło z nim pod­zam­cze śro­dko­we (15) wy­ty­czo­ne na rzu­cie nie­re­gu­lar­ne­go czwo­ro­bo­ku o wy­mia­rach ok. 60x70 me­trów, z ba­sztą łu­pi­no­wą (16) w mu­rze po­łu­dnio­wym słu­żą­cą za­pe­wne do flan­ko­wa­nia wja­zdu z mia­sta. Przy­pusz­czal­nie naj­mniej­sze po­wierz­chnio­wo by­ło pod­zam­cze za­cho­dnie (17), jed­nak ze wzglę­du na sła­bą czy­tel­ność w te­re­nie nie mo­żna dziś je­dno­zna­cznie o­kre­ślić je­go wy­mia­rów i roz­pla­no­wa­nia. Od stro­ny pół­noc­nej za­mek wy­so­ki chro­ni­ły dwie pół­cy­lin­dry­czne ba­szty. Za­bu­do­wę we­wnętrz­ną pod­zam­czy sta­no­wi­ły wznie­sio­ne za­pe­wne z dre­wna bu­dyn­ki o cha­ra­kte­rze go­spo­dar­czym i mi­li­tar­nym, wśród nich wy­mie­nio­ne pod­czas wi­zy­ta­cji z lat 1411-36: kar­wan, dwór by­dlę­cy, sło­dow­nia, wa­rzel­nia pi­wa, ma­ga­zy­ny mą­ki, pie­kar­nia, war­sztat ku­szni­czy, pro­chow­nia oraz staj­nie.

ZACHOWANE MURY PODZAMCZA POŁUDNIOWEGO Z BASZTĄ NAROŻNĄ

STAN OBECNY

D

o czasów współczesnych w do­brym sta­nie za­cho­wał się fi­lar gda­ni­ska z ostro­łu­ko­wo za­koń­czo­ny­mi blen­da­mi i de­ko­ra­cją zen­drów­ko­wą, a ta­kże w pe­wnym sto­pniu zde­ka­pi­ta­li­zo­wa­ne, ale wciąż czy­tel­ne par­tie mu­rów kur­ty­no­wych pod­zam­czy z co­ko­ła­mi baszt, wśród nich nie­mal kom­plet­ny mur po­łu­dnio­wy wraz z dłu­gi­mi od­cin­ka­mi kur­tyn wscho­dniej i za­cho­dniej. Prze­trwa­ły rów­nież nie­wiel­kie frag­men­ty po­łu­dnio­wej czę­ści mię­dzy­mu­rza i ukry­te pod zie­mią fun­da­men­ty za­mku wła­ści­we­go. Na wzgó­rzu, przy­pusz­cza­lnie w o­brę­bie dzie­dziń­ca za­mku wy­so­kie­go, stoi wie­ża wo­do­cią­go­wa z po­czą­tku XX wie­ku. Te­ren po da­wnej sie­dzi­bie kon­wen­tu pe­łni o­bec­nie fun­kcję re­kre­acyj­ną i jest do­stęp­ny bez o­gra­ni­czeń.

NA FOTOGRAFIACH WYŻEJ: WZGÓRZE ZAMKOWE OBECNIE, PONIŻEJ: ZACHOWANY FILAR DANSKERU I XX-WIECZNA WIEŻA CIŚNIEŃ

DOJAZD

K

owalewo Pomorskie leży około 30 ki­lo­met­rów na pół­noc­ny wschód od To­ru­nia, przy tra­sie ko­le­jo­wej To­ruń-Ol­sztyn. Sta­cja PKP od­da­lo­na jest od wzgó­rza zam­ko­we­go o 30 mi­nut mar­szu. Re­li­kty po śre­dnio­wie­cznym za­mku znaj­du­ją się w pół­noc­nej czę­ści mia­sta, przy u­li­cy Stra­ża­ckiej. W po­bli­żu du­ża ilość miejsc par­kin­go­wych. (ma­pa za­mków wo­je­wódz­twa)

LITERATURA

1. W. Antkowiak, P. Lamparski: Zamki i strażnice krzyżackie..., Graffiti BC 1999
2. M. Haftka: Zamki krzyżackie w Polsce, 1999
3. L. Kajzer, J. Salm, S. Kołodziejski: Leksykon zamków w Polsce, Arkady 2001
4. R. Sypek: Zamki i obiekty warowne Państwa Krzyżackiego, Agencja CB 2000
5. A. Wagner: Murowane budowle obronne w Polsce X-XVIIw., Bellona 2019
6. B. Wasik: Zamek w Kowalewie Pomorskim - pierwsze wyniki badań archeologicznych, Toruń 2018
7. B. Wasik, M. Wiewióra: Próba rekonstrukcji układu przestrzennego zamku..., Wiad. Konserwat. 45/2016
8. M. Wiewióra, B. Wasik: Chronologia zamku krzyżackiego w Kowalewie Pomorskim..., UMK Toruń
9. M. Wiewióra, B. Wasik: Zamek w Kowalewie Pomorskim. Dzieje warowni..., Archeologia XXXV 2017

CYLINDRYCZNA BASZTA PRZY UL. BATALIONÓW CHŁOPSKICH, RELIKT DAWNYCH UMOCNIEŃ MIEJSKICH KOWALEWA

W pobliżu:
Golub-Dobrzyń - zamek komturów krzyżackich z XIV w., 12 km
Wąbrzeźno - relikty zamku biskupów chełmińskich z XIV w., 17 km
Lipieniek - pozostałości zamku krzyżackiego z XIV w., 27 km
Złotoria - ruina zamku królewskiego z XIV w., 27 km
Toruń - ruina zamku krzyżackiego z XIII w., 27 km
Toruń - ruina królewskiego zamku Dybów z XV w., 28 km
Radziki Duże - ruina zamku rycerskiego z XIV/XV w., 29 km
Papowo Biskupie - ruina zamku krzyżackiego z XIV w., 30 km
Radzyń Chełmiński - ruina zamku komturów krzyżackich z XIII w., 30 km
Brodnica - ruina zamku komturów krzyżackich z XIV w., 33 km

tekst: 2020
fotografie: 2005, 2019
© Jacek Bednarek