BASZTA ZAMKOWA, WIDOK OD STRONY PARKU

o­sa­do­wio­ny na piasz­czys­tej wys­pie w wąsk­iej bag­nis­tej do­li­nie po­mię­dzy rze­ką O­brą i je­zio­rem Zbą­szyń­skim gród swo­ją naz­wę wy­wod­zi od sta­ro­pol­skie­go i­mie­nia Zbąsz. Gród ten pow­stał przy­pusz­czal­nie w X stu­le­ciu ce­lem o­chro­ny waż­nej prze­pra­wy przez rze­kę na po­pu­lar­nym szla­ku ko­mu­ni­ka­cyj­nym pro­wa­dzą­cym z Poz­na­nia przez Gu­bin na Łu­ży­ce. Pierw­sza wzmian­ka do­ku­men­tu­ją­ca funk­cjo­no­wa­nie o­środ­ka Zban­sin po­cho­dzi z ro­ku 1231 i przy­wo­łu­je i­mię miej­sco­we­go kasz­te­la­na Cie­cie­ra­da. O­sa­da znaj­do­wa­ła się wów­czas w stre­fie wpły­wów ksią­żąt śląs­kich, a jej u­sy­tu­o­wa­nie na sty­ku trzech wiel­kich his­to­rycz­nych re­gio­nów spra­wi­ło, że w przy­szłoś­ci częs­to sta­wa­ła się a­re­ną i ce­lem za­cię­tych walk. W 1243 gród zbroj­nie prze­ję­li Pias­to­wie wiel­ko­pol­scy Prze­mysł I i Bo­les­ław Po­boż­ny, ale już kil­ka lat póź­niej tra­fił on w rę­ce Bo­le­sła­wa Ły­se­go zwa­ne­go Ro­gat­ką, sław­ne­go śląs­kie­go a­wan­tur­ni­ka, któ­ry w za­mian za o­cze­ki­wa­ne o­biet­ni­ce po­ko­jo­we o­trzy­mał od Wiel­ko­po­lan właś­nie Zbą­szyń, San­tok i Mię­dzy­rzecz. W 1251 straż­ni­ca na krót­ko zna­laz­ła się w po­sia­da­niu ban­dy zbó­jów spod Lu­ba­sza. Ci przy­by­li do mias­tecz­ka wpraw­dzie tyl­ko po to, a­by u­pro­wa­dzić miej­sco­we kro­wy, a­le do­wie­dziaw­szy się, że zam­ku pil­nu­je chwi­lo­wo za­led­wie trzech żoł­nie­rzy, sko­rzys­ta­li z o­ka­zji i zbroj­nie go za­ję­li. Na wieść o tym Prze­mysł I u­dał się wraz z ry­cer­stwem do Zbą­szy­nia i po nie­u­da­nej pró­bie o­blę­że­nia na dro­dze per­trak­ta­cji od­zys­kał za­gar­nię­ty przez ban­dy­tów o­śro­dek. Jed­nak już w ro­ku na­stęp­nym to­czy­ły się o nie­go ko­lej­ne bo­je, tym ra­zem z księ­ciem szcze­ciń­skim Bar­ni­mem i po­now­nie z Ro­gat­ką.

BRAMA ZAMKOWA, NA PODST. SZKICU T. ŻYCHLIŃSKIEGO, TYGODNIK ILUSTROWANY 1863

o 1296 ro­ku Zbą­szyń na­le­żał do wła­dców wiel­ko­pol­skich. Póź­niej na mo­cy trak­ta­tu po­mię­dzy kró­lem Wła­dys­ła­wem Ło­kiet­kiem a księ­ciem gło­gow­skim Hen­ry­kiem prze­szedł pod pa­no­wa­nie ksią­żąt śląs­kich i Prze­my­śli­dów. Ro­cznik świę­to­jań­ski z 1307 wspo­mi­na, że za­rzą­dza­ją­cy zam­kiem Mi­ko­łaj i Jan z Ba­bi­mos­tu za­sta­wi­li go wraz z kil­ko­ma in­ny­mi wa­row­nia­mi Krzy­ża­kom w za­mian za 2000 grzy­wien. Nie­za­do­wo­lo­ny z te­go fak­tu Ło­kie­tek miał o­de­brać gro­dy te si­łą, do­tych­cza­so­wym właś­ci­cie­lom na­da­jąc w za­mian trzy wsie w zie­mi ra­dom­skiej. W ko­lej­nych la­tach lo­ko­wa­ne w 1302 ro­ku mias­to znaj­do­wa­ło się naj­pierw pod pa­no­wa­niem ksią­żąt śląs­ko-gło­gow­skich, a nas­tęp­nie bran­den­bur­skie­go mar­gra­bie­go Wal­de­ma­ra i czes­kie­go kró­la Ja­na Luk­sem­bur­skie­go. O­ko­ło 1332 gród po­wró­cił do Wiel­ko­pol­ski, z cza­sem sta­jąc się jed­nym z naj­waż­niej­szych XIV-wiecz­nych o­środ­ków ob­ron­nych te­go re­gio­nu. W 1393 Zbą­szyń dro­gą zas­ta­wu prze­szedł w rę­ce po­cho­dzą­ce­go z No­we­go Dwo­ru wo­je­wo­dy ma­zo­wiec­kie­go Ja­na Gło­wa­cza, a gdy ten w 1399 po­legł w bit­wie nad Wor­sklą na U­kra­i­nie, za­stą­pił go je­go syn A­bra­ham, sę­dzia poz­nań­ski, któ­ry przy­jął naz­wis­ko Zbąs­ki. Być mo­że to właś­nie on na miej­scu drew­nia­ne­go dwo­ru wzniósł mu­ro­wa­ne for­ta­li­cjum, wzmian­ko­wa­ne w do­ku­men­tach z 1456 ro­ku. Je­den z ko­lej­nych przed­sta­wi­cie­li ro­du, zna­mie­ni­ty po­li­tyk A­bra­ham III Zbąs­ki roz­po­czął jej prze­bu­do­wę, lecz wkrót­ce zmarł. Spad­ko­bier­cą ma­jąt­ku zo­stał wnuk Zbąs­kie­go, kasz­te­lan byd­gos­ki A­bra­ham Ciś­nic­ki, któ­ry w ro­ku 1627 u­koń­czył in­wes­ty­cję w po­sta­ci ba­stio­no­wej re­zy­den­cji ty­pu pa­laz­zo in for­tez­za. W hi­sto­rii zam­ku po­zy­tyw­nie za­pi­sa­ła się rów­nież ro­dzi­na Gar­czyń­skich, dwu­krot­nie pod­dźwi­ga­jąc go z ruin po na­jaz­dach szwedz­kich z XVII i pierw­szych lat XVIII wie­ku. Zbą­szyń­ska for­ta­li­cja sta­no­wi­ła je­dy­ne te­go ty­pu za­ło­że­nie o­bron­ne w Wiel­ko­pol­sce, z u­pły­wem cza­su jed­nak za­nied­by­wa­na i de­was­to­wa­na przez prze­le­wa­ją­ce się na prze­ło­mie ca­łe­go XVIII stu­le­cia woj­ska róż­ne­go sor­tu po­pad­ła w zu­peł­ną ru­i­nę. O­pusz­czo­ny za­mek ro­ze­bra­ły wła­dze prus­kie o­ko­ło 1907 ro­ku.

BASZTA ZAMKOWA, WIDOK OD WSCHODU I W PRZEJŚCIU DO PARKU

[...] Wśród dzie­dziń­ca ob­szer­ny za­mek w klam­rę zbu­do­wa­ny, o wy­so­kich za­mu­ro­wa­nych ok­nach, z nad­wąt­lo­ną wie­żą poś­rod­ku. Na niej po­psu­ty ze­gar żad­nej nie wska­zu­je go­dzi­ny, u szczy­tu cho­rą­giew­ka bla­sza­na smut­nie skrzy­pi po­ru­sza­na wiat­rem. Na cho­rą­giew­ce wy­ry­ta licz­ba 1704, w któ­rym to ro­ku za­mek po raz os­tat­ni res­tau­ro­wa­no. Ścia­ny po­ma­lo­wa­ne żół­to, tu i ów­dzie po­ry­so­wa­ne wie­kiem, o­cie­nio­ne bza­mi; z nich wy­ras­ta­ją a­ka­cy­je i de­li­kat­nym liś­ciem zgrzy­bia­łe­go star­ca piesz­czą. U szczy­tu wid­ny do­tąd, choć wy­blak­ły o­braz szlach­ci­ca w zło­cis­tym żu­pa­nie i kon­tu­szu, przy ka­ra­be­li, któ­ry zdjąw­szy ro­ga­tą czap­kę z pod­go­lo­nej czu­pry­ny i z ży­czli­wym u­śmie­chem pod­krę­ca­jąc wą­sa, zda­je się każ­de­go sta­ro­pol­skim zwy­cza­jem w goś­ci­nę do swe­go do­most­wa za­pra­szać [...]

[...] O­próż­nio­ne skle­pio­ne kom­na­ty, wy­kła­da­ne u do­łu mis­ter­nie rzeź­bio­nem drew­nem, na spróch­nia­łych po­sadz­kach roz­ło­żo­ne su­szą się o­wo­ce, na ścia­nach reszt­ki a­da­masz­ko­wych o­bić i zło­co­nych oz­dób, z ko­lo­ro­wych pie­ców po­wy­pa­da­ły po­je­dyn­cze ka­fle, wa­la­ją się ku­rzaw po­tłu­czo­ne por­ce­la­no­we po­sąż­ki, a w ka­pli­cy znać jesz­cze przy­bo­ry oł­ta­rza. Tu­taj dziel­ni ry­ce­rze kor­nie klę­ka­li przed Bo­ga­ro­dzi­cy o­bra­zem, po­wie­rza­jąc jej o­pie­ce dro­gie o­so­by i do­by­tek [...]. Jak­że tu dzi­siaj po­nu­ro i ża­łob­nie. Po­ła­ma­ny oł­tarz bez oz­dób i świę­te­go o­bra­zu, kil­ka szmat za­miast bal­da­chi­mu nad nim za­wis­ło; przez o­twór za­mu­ro­wa­ne­go ok­na wdzie­ra się cie­ka­wy pro­mień dzien­ne­go świat­ła i szy­der­czo na tę ru­de­rę spo­glą­da[...]

Dzie­dzi­niec przed zam­kiem, na któ­rym nieg­dyś dziar­ska mło­dzież i dwo­rza­nie u­jeż­dża­li ru­ma­ki, i w ry­cer­skich ćwiczy­li się za­pa­sach, dzi­sia­j po­o­ra­ny do po­ło­wy w za­go­ny, a na nich za­sa­dzo­ne bru­kiew i ćwi­kła, resz­ta le­ży od­ło­giem, tu i ów­dzie tyl­ko kłą­bik ge­or­giń i pi­wo­nij, jak wśród pu­sty­ni o­a­za, wdzięcz­niej wy­glą­da. Nad ka­na­łem pa­sie się gro­mad­ka krów w to­wa­rzys­twie ko­zy, a na gru­zach znie­sio­nej masz­ta­ler­ni mło­de dziew­czę rzu­ca gar­ścia­mi ziar­no dla dro­biu, wy­bie­ga­ją­ce­go z kur­ni­ków, na któ­re za­mie­nio­no dol­ne po­ko­je daw­niej­szej o­fi­cy­ny słu­żeb­nej, przy­ty­ka­ją­cej do zam­ku. W gór­nych jej kom­na­tach, prócz my­szy i o­wa­dów, nie ma ży­we­go stwo­rze­nia. Na wa­łach gdzie­nieg­dzie sta­re gru­sze się roz­siad­ły, le­żą zar­dze­wia­łe czte­ry że­laz­ne dzia­ła, poz­ba­wio­ne la­wet, o­stat­nie za­byt­ki znisz­czo­nej przez Szwe­dów for­te­cy. [...] Pod wa­ła­mi ob­szer­ne, skle­pio­ne ka­za­ma­ty, w częś­ci za­wa­lo­ne, w któ­rych przed nie­daw­ny­mi la­ty szu­ka­no na­próż­no za­ko­pa­nych, jak wieść gło­si­ła, skar­bów, a zna­le­zio­no kil­ka spleś­nia­łych gą­sior­ków od­wiecz­ne­go węg­rzy­na, za­pew­ne resz­tki bo­ga­to nieg­dyś za­o­pat­rzo­nej piw­ni­cy [...]

Tygodnik Ilustrowany, 1863

UNIKALNY WIZERUNEK NIE ISTNIEJĄCEGO JUŻ ZAMKU NA SZKICU T. ŻYCHLIŃSKIEGO, TYGODNIK ILUSTROWANY 1863

a­mek no­wo­żyt­ny zbu­do­wa­ny zos­tał na pla­nie pro­sto­ką­ta o wy­mia­rach o­ko­ło 250x300 me­trów - li­cząc po li­nii łą­czą­cej wierz­choł­ki bas­tio­nów - i po­wierz­chni 8 ty­się­cy me­trów kwad­ra­to­wych. Po­środ­ku u­sy­tu­o­wa­ny był dom miesz­kal­ny, któ­re­go dach nie­wie­le prze­wyż­szał ko­ro­nę o­ta­cza­ją­cych go ziem­nych wa­łów, u­for­ty­fi­ko­wa­nych w na­roż­ni­kach czte­re­ma ziem­ny­mi bas­tio­na­mi ty­pu sta­ro­ho­len­der­skie­go. O­bron­ność za­ło­że­nia wzma­cnia­ła za­si­la­na z po­blis­kiej rze­ki Ob­ry fo­sa.

o na­szych cza­sów za­cho­wa­ły się: prze­bu­do­wa­na w 1627 ro­ku na basz­tę bra­mną XVI-wiecz­na wie­ża zam­ko­wa, frag­men­ty bas­tio­nów, reszt­ki fo­sy, a tak­że ziem­ne wa­ły od stro­ny pół­noc­nej i częś­cio­wo od po­łud­nia o­raz wscho­du. Nie dotr­wa­ły lub nig­dy nie pow­sta­ły wa­ły za­chod­nie, czy­li od stro­ny je­zio­ra. W od­res­tau­ro­wa­nej wie­ży mieś­ci się o­bec­nie Ga­le­ria Sztu­ki Współ­czes­nej.

NA FOTOGRAFII PO LEWEJ TARCZA HERBOWA NAŁĘCZA ZBĄSKICH I CIŚWICKICH WIENIAWA Z LEDWIE WIDOCZNĄ DATĄ 1627

bą­szyń le­ży na tra­sie ko­le­jo­wej Poz­nań - Ber­lin i Poz­nań - Zie­lo­na Gó­ra. Po wyj­ściu z dwor­ca trze­ba skrę­cić w pra­wo, a nas­tęp­nie kie­ro­wać się głów­ną dro­gą, któ­rą po­pro­wa­dzo­ne są szla­ki: czar­ny, zie­lo­ny o­raz żół­ty. Do zam­ku jest o­ko­ło 2 km - punk­tem o­rien­ta­cyj­nym mo­że być nie­po­zor­ny pom­nik pow­stań­ców wiel­ko­pol­skich, skąd w kie­run­ku po­łud­nio­wym od­bi­ja 100-me­tro­wa dróż­ka, wio­dą­ca wprost do basz­ty. Sa­mo­chód zos­ta­wia­my przy funk­cjo­nu­ją­cym nie­o­po­dal tar­go­wis­ku lub w bez­poś­red­nim są­siedz­twie basz­ty, tuż o­bok fo­sy.

ZAMKOWE RETROSPEKCJE

W pobliżu:
Sulechów - zamek XVIw., 19 km
Międzyrzecz - ruina zamku królewskiego XIVw., 35 km
Świebodzin - relikty zamku książęcego XIVw., 36 km

tekst: 2005
fotografie: 2005
© Jacek Bednarek