RUINA ZAMKU W RABSZTYNIE, WIDOK OD PÓŁNOCY

uwa­gi na brak jed­no­znacz­nych do­wo­dów, czy to w po­sta­ci zna­le­zisk ar­che­olo­gicz­nych, czy też w for­mie za­pi­sów źró­dło­wych, nie­zwy­kle trud­no dziś okre­ślić me­try­kę zam­ku rabsz­tyń­skie­go i wska­zać oso­bę jego fun­da­to­ra. Być mo­że pier­wot­ne za­ło­że­nie obron­ne zbu­do­wa­ne zo­sta­ło w tym miej­scu przez To­por­czy­ków z Mo­ra­wi­cy, pierw­szych zna­nych nam wła­ści­cie­li tych ziem. We­dług al­ter­na­tyw­nych po­glą­dów po­cząt­ki wa­row­ni na­le­ży wią­zać z dzia­łal­no­ścią księ­cia ślą­skie­go Hen­ry­ka Bro­da­te­go, któ­ry w cza­sie woj­ny prze­ciw­ko Kon­ra­do­wi Ma­zo­wiec­kie­mu miał wznieść w oko­li­cy trzy zam­ki, al­bo z ak­tyw­no­ścią bi­sku­pa kra­kow­skie­go Mu­ska­ty, prze­ciw­ni­ka po­li­tycz­ne­go Wła­dy­sła­wa Ło­kiet­ka i do­mnie­ma­ne­go fun­da­to­ra kil­ku wa­row­ni w za­chod­niej Ma­ło­pol­sce. Pierw­sza wzmian­ka o zam­ku po­ja­wia się do­pie­ro pod ko­niec XIV wie­ku, kie­dy to wy­stę­pu­je w do­ku­men­tach bur­gra­bia Iwo z Rabsz­ty­na oraz bli­żej nie­zna­ny ka­pe­lan zam­ko­wej ka­pli­cy o imie­niu Grze­gorz. Przy­pusz­cza się, że po śmier­ci Ka­zi­mie­rza Wiel­kie­go, za rzą­dów któ­re­go za­mek zbu­do­wa­no, albo przy­naj­mniej roz­bu­do­wa­no ist­nie­ją­ce wcze­śniej za­ło­że­nie, tra­fił on w rę­ce wpły­wo­we­go rodu Le­li­wi­tó­w-Melsz­tyń­skich. U schył­ku stu­le­cia wła­ści­cie­lem Rab­szty­na miał być Spyt­ko Dru­gi, mło­dy wo­je­wo­da kra­kow­ski i za­rząd­ca Po­do­la, zmar­ły tra­gicz­nie w 1399 ro­ku pod Wor­skłą pod­czas bi­twy z hor­da­mi ta­tar­ski­mi. W tym okre­sie wy­kształ­ci­ła się na­zwa wa­row­ni po­cho­dzą­ca za­pew­ne z nie­miec­kie­go Ra­ben­ste­in, co w wol­nym tłu­ma­cze­niu ozna­cza Kru­czą Ska­łę.

RABSZTN, PRZEJAZD BRAMNY NA ZAMKU DOLNYM

o tra­gicz­nej śmier­ci Spyt­ka ma­ją­tek po nim odzie­dzi­czy­ła żo­na Elż­bie­ta Melsz­tyń­ska. Rok póź­niej kró­lewsz­czy­znę kra­kow­ską z rąk Elż­bie­ty za­mie­rzał wy­ku­pić pod­sto­li Piotr Sza­fra­niec z Pie­sko­wej Ska­ły ofe­ru­jąc za nią ogrom­ną jak na owe cza­sy su­mę 1,100 grzy­wien sre­bra. Do trans­ak­cji jed­nak praw­do­po­dob­nie nie do­szło, bo­wiem w do­ku­men­tach z o­kre­su na­stę­pu­ją­ce­go po 1400 ro­ku na­dal prze­wi­ja­ło się na­zwi­sko Melsz­tyń­skich. War­to tu­taj za­zna­czyć, że wła­ści­cie­le zam­ku miesz­ka­li w nim spo­ra­dycz­nie, a bez­po­śred­nim za­rzą­dem zaj­mo­wa­li się bur­gra­bio­we, czy­li urzęd­ni­cy od­po­wie­dzial­ni za nad­zór nad stra­żą i or­ga­ni­za­cję woj­sko­wą w pod­le­głej wa­row­ni. Zna­na jest nie­mal kom­plet­na li­sta bur­gra­biów za­rzą­dza­ją­cych zam­kiem po roku 1400. W pierw­szej po­ło­wie XV stu­le­cia prze­by­wa­li tu m.in. Jan Ko­żu­szek z Mni­ko­wa, spra­wu­ją­cy wcze­śniej urząd w zam­ku bę­dziń­skim Mi­ko­łaj Sie­strze­niec her­bu Kor­nicz oraz przed­sta­wi­ciel miej­sco­wej szlach­ty Jan z Parcz. Gdy w ro­ku 1431 zmarł Jan Spyt­ko­wic Melsz­tyń­ski, ma­ją­tek po nim w czę­ści przy­pa­da­ją­cej cór­ce zmar­łe­go de­cy­zją kró­lew­ską prze­ka­za­ny zo­stał jego bra­tu Spyt­ko­wi Trze­cie­mu, wy­stę­pu­ją­ce­mu w do­ku­men­tach jako te­nu­ta­riusz rabsz­tyń­ski. W la­tach 30. XV wie­ku Spyt­ko za­an­ga­żo­wał się w ruch hu­syc­ki or­ga­ni­zu­jąc kon­fe­de­ra­cję prze­ciw­ko wła­dzy kró­la i re­pre­zen­tu­ją­ce­mu ją bi­sku­po­wi Zbi­gnie­wo­wi Ole­śnic­kie­mu. W roku 1439 na­padł w No­wym Kor­czy­nie na od­by­wa­ją­cą ob­ra­dy ra­dę kró­lew­ską, g­dzie sta­no­wio­no pra­wa na od­szcze­pień­có­w, ści­ga­ny jed­nak przez woj­ska kró­lew­skie zo­stał roz­gro­mio­ny pod Grot­ni­ka­mi i sam w tej bi­twie po­legł. Tak jego śmierć w Kro­ni­ka­ch opi­sał Jan Dłu­gosz: Spy­tek rzu­cał się na wie­lu z od­wa­gą: ale okry­ty ze­wsząd strza­ła­mi, skłó­ty oszcze­pa­mi i zwa­lo­ny z ko­nia, du­cha wkrót­ce wy­zio­nął. (...) Po­tem usta­no­wio­no sąd na Spyt­ka z Melsz­ty­na. Ża­ło­bę prze­ciw nie­mu wno­sił Warsz z Ostro­wa kasz­te­lan Lu­bel­ski. Trzy­krot­nem wo­ła­niem po­zy­wa­no dy­cha­ją­ce­go jesz­cze wi­no­waj­cę. Na ko­niec, wy­ro­kiem pa­nów, a na­wet zię­cia jego Do­bro­go­sta z Sza­mo­tuł, kasz­te­la­na Po­znań­skie­go, któ­re­go cór­kę miał Spy­tek za żo­nę, ska­za­ny zo­stał na śmierć jako zdraj­ca oj­czy­zny. Cia­ło jego przez trzy dni, ob­na­żo­no do naga, le­ża­ło w tem miej­scu, gdzie go za­bi­to, aż wresz­cie z roz­ka­zu kró­la wy­da­no je żo­nie Be­atry­xie, któ­ra się z pła­czem o nie do­pra­sza­ła, i po­cho­wa­no w ko­ście­le pa­ro­chial­nym wsi Pia­sek.

WIDOK ZAMKU OD PÓŁNOCY NA OBRAZIE ZYGMUNTA VOGLA Z 1792 ROKU
PO LEWEJ GOŁE MURY RENESANSOWEGO PAŁACU, PO PRAWEJ CZĘŚCIOWO ZNISZCZONY MUR KURTYNOWY
NA SZCZYCIE SKAŁY RESZTKI MURÓW ZAMKU GÓRNEGO, A OBOK WIEŻA GŁÓWNA Z CEGLANĄ NADBUDÓWKĄ

od­we­cie za bunt prze­ciw wła­dzy zwierzch­niej ma­ją­tek Spyt­ka skon­fis­ko­wa­no na rzecz skar­bu kró­lew­skie­go, a Rabsz­tyn - bę­dą­cy do­tąd dzier­ża­wą wie­czy­stą - za­mie­nio­no na sta­ro­stwo nie­gro­do­we. Ka­rą do­dat­ko­wą by­ło po­zba­wie­nie ty­tu­łu szla­chec­kie­go ca­łe­go rodu Melsz­tyń­skich. Pod na­ci­skiem szlach­ty na­stęp­ca Wła­dy­sła­wa Ja­gieł­ły Wła­dy­sław III zła­go­dził jed­nak ten wy­rok od­da­jąc w 1441 za­mek wdo­wie po Spyt­ku Be­atry­cze, a jego ro­dzi­nie przy­wra­ca­jąc ode­bra­ne wcze­śniej ty­tu­ły. Melsz­tyń­scy od­zy­ska­li w ten spo­sób szla­chec­two, ale nie wpły­wy i za­le­d­wie kil­ka­dzie­siąt lat wy­star­czy­ło, aby ród upadł. Ostat­ni z jego przed­sta­wi­cie­li her­bu Le­li­wa - Jan Melsz­tyń­ski zmarł w bie­dzie i za­po­mnie­niu w klasz­to­rze ber­nar­dy­nów w Tar­no­wie, praw­do­po­dob­nie w 1540 ro­ku. Wcze­śniej jed­nak, bo w roku 1441 cór­ka Jana z Melsz­ty­na Ja­dwi­ga Księ­ska wy­szłą za mąż za An­drze­ja Tę­czyń­skie­go wno­sząc mu w po­sa­gu mia­sto Książ Wiel­ki z wsia­mi oraz za­mek Rabsz­tyn. Naj­wy­raź­niej stan i uzbro­je­nie wa­row­ni po­zo­sta­wia­ły już wów­czas wie­le do ży­cze­nia, po­nie­waż za­le­d­wie dwa lata po ślu­bie Tę­czyń­ski na roz­kaz kró­la, lecz z wła­snych środ­ków, do­ko­nał na­pra­wy i wzmoc­nie­nia for­ty­fika­cji zam­ko­wych. Pra­ce te po­łą­czo­no z mo­der­ni­za­cją i roz­bu­do­wą ca­łe­go za­ło­że­nia: mię­dzy in­ny­mi wy­ko­na­no ce­gla­ną nad­bu­do­wę wie­ży głów­nej i wy­ko­pa­no su­chą fo­sę. Praw­do­po­dob­nie na ten okres da­to­wa­ne są też pierw­sze mu­ro­wa­ne bu­dyn­ki na tzw. zam­ku śred­nim. Śmierć An­drze­ja w 1461 roku, rów­nie tra­gicz­na co nie­ty­po­wa - zgi­nął on bo­wiem z rąk rze­mieśl­ni­ków kra­kow­skich pod­czas za­mie­szek po tym, jak ob­ra­ził jed­ne­go z nich - przy­nio­sła za­rów­no za­mek jak i ty­tuł sta­ro­sty jego sy­no­wi Ja­no­wi, któ­ry przy­brał na­zwi­sko wy­wo­dzą­ce się od po­sia­da­nych przez sie­bie wło­ści i od­tąd jego ród zwa­ny był Rabsz­tyń­skim. Ostat­ni mę­ski przed­sta­wi­ciel rodu Rabsz­tyń­skich, ka­no­nik kra­kow­ski An­drzej Rabsz­tyń­ski zmarł w 1509 roku. Pra­wa do spad­ku po nim otrzy­ma­ły trzy sio­stry, któ­re praw­do­po­dob­nie wy­dzier­ża­wi­ły za­mek Le­li­wi­tom, a w roku 1511 od­sprze­da­ły go za su­mę 4,000 flo­re­nów An­drze­jo­wi z Ko­ściel­ca, skarb­ni­ko­wi kró­lew­skie­mu.

RABSZTYN WIDZIANY OD POŁUDNIOWEGO-WSCHODU NA RYCINACH DOMAŃSKIEGO (WYŻEJ) ORAZ J. MOYCHO, 1. POŁOWA XIX WIEKU

roku 1515 sta­ro­stwo rabsz­tyń­skie otrzy­mał za dłu­gi Jan Bo­ner, przed­sta­wi­ciel bo­ga­tej kra­kow­skiej ro­dzi­ny miesz­czań­skiej i wła­ści­ciel m.in. wa­row­ni w Ogro­dzień­cu. Trzy­po­ko­le­nio­we pa­no­wa­nie Bo­ne­rów na tych zie­miach nie naj­le­piej przy­słu­ży­ło się ich pod­da­nym, ale do­brze wpły­nę­ło na stan i po­zy­cję zam­ku, dla któ­re­go wiek XVI ozna­czał lata naj­więk­szej świet­no­ści. Po śmier­ci Jana w 1523 do­bra po nim odzie­dzi­czył Se­we­ryn Bo­ner wcho­dząc tym sa­mym w sze­re­gi naj­lep­szej ary­sto­kra­cji ro­do­wej przez otrzy­ma­nie wraz z god­no­ścia­mi wiel­ko­rząd­cy i żup­ni­ka kra­kow­skie­go sta­ro­stwa rabsz­tyń­skie­go, oj­cow­skie­go oraz czchow­skie­go. W po­rów­na­niu z in­ny­mi sta­ro­stwo rabsz­tyń­skie by­ło sto­sun­ko­wo ubo­gie i obej­mo­wa­ło tyl­ko kil­ka oko­licz­nych wsi: Ko­smo­łów, Ze­der­mann, Sie­nicz­no, Po­mo­rza­ny i Gol­czo­wi­ce. Po­cho­dzą­ce z wie­lu źró­deł bo­gac­two Bo­ne­rów po­zwa­la­ło jed­nak na utrzy­ma­nie i cia­gły roz­wój zam­ku, któ­ry sys­te­ma­tycz­nie roz­bu­do­wy­wa­ny do koń­ca XVI wie­ku zaj­mo­wał prak­tycz­nie już ca­łe wzgó­rze. O wy­so­kiej ran­dze wa­row­ni świad­czy li­sta go­ści od­wie­dza­ją­cych Rabsz­tyn i jego go­spo­da­rzy: mię­dzy in­ny­mi w 1556 ba­wił tu Jan Ła­ski, naj­wy­bit­niej­szy pol­ski dzia­łacz re­for­ma­cji, a w roku 1574 w kom­na­tach zam­ko­wych no­co­wał król elekt Hen­ryk Wa­le­zy, nie­sław­ny de­zer­ter z tro­nu pol­skie­go i przy­szły wład­ca Fran­cji Hen­ryk III. Z ko­le­i w 1580 za­no­to­wa­no o­bec­ność w Rab­szty­nie...lwów, trzy­ma­nych tu­taj przez Ste­fa­na Ba­to­re­go. W 1587 ro­ku do­wód­cą za­ło­gi woj­sko­wej w zam­ku był ko­zak, puł­kow­nik Ga­briel Ho­łu­bek, któ­ry za­sły­nął w cza­sie walk prze­ciw­ko pre­ten­den­to­wi do ko­ro­ny pol­skiej, ar­cy­księ­ciu Mak­sy­mi­lia­no­wi Habs­bur­go­wi. Naj­pierw od­parł on atak zwo­len­ni­ka Habs­bur­gów Jana Zbo­row­skie­go, by na­stęp­nie przy po­mo­cy gór­ni­ków ol­ku­skich za­ata­ko­wać i roz­bić cią­gną­cy na od­siecz Mak­sy­mi­lia­no­wi 350-o­so­bo­wy od­dział z za­pa­sa­mi żyw­no­ści i amu­ni­cji dla wojsk au­striac­kich. Jak wspo­mi­na­ją kro­ni­ki, woj­ska roz­pro­szył, za­braw­szy wie­lu jeń­ców i ta­bor nie mo­gą­cy u­cie­kać po tu­tej­szych pia­skach i ka­mie­niach.

DRZEWORYT BRONISŁAWA PODBIELSKIEGO, TYGODNIK ILUSTROWANY 1862, JEDEN Z OSTATNICH WIDOKÓW UKAZUJĄCYCH WIEŻĘ W CAŁOŚCI

PANORAMA RUIN NA ILUSTRACJI WŁADYSŁAWA GOŚCMISKIEGO, TYGODNIK POWSZECHNY 1886

iel­ką roz­bu­do­wę, pod­czas któ­rej po­wstał re­ne­san­so­wy za­mek dol­ny, źró­dła przy­pi­su­ją albo Zyg­mun­to­wi Gon­za­ga Mysz­kow­skie­mu (zm. 1615), mar­szał­ko­wi wiel­kie­mu ko­ron­ne­mu, wła­ści­cie­lo­wi zam­ków w Mi­ro­wie i Bo­bo­li­cach, lub jego na­stęp­cy na tym urzę­dzie Mi­ko­ła­jo­wi Wol­skie­mu (zm. 1630). Głów­ne pra­ce sku­pi­ły się wy­bu­rze­niu czę­ści mu­rów zam­ku dol­ne­go i wznie­sie­niu na jego miej­scu no­wej wiel­ko­pań­skiej sie­dzi­by, któ­rej po­zo­sta­ło­ści mo­że­my oglą­dać we wschod­niej czę­ści za­ło­że­nia. Po­da­nie miej­sco­we gło­si, że po­trzeb­ną do bu­do­wy pa­ła­cu ce­głę chło­pi przy­no­si­li z Kra­ko­wa na ple­cach. Po roku 1612 sta­ro­stą rabsz­tyń­skim był Mi­ko­łaj Ko­mo­row­ski, któ­ry otrzy­mał za­mek w po­sa­gu od Anny Myszkowskiej. Jesz­cze w pierw­szej po­ło­wie XVII stu­le­cia urzę­do­wa­li na tym sta­no­wi­sku ko­lej­no Za­moy­scy, Ryl­scy oraz Ko­ry­ciń­scy i wła­śnie za cza­sów Ste­fa­na Ko­ry­ciń­skie­go wa­row­nię za­ję­ły, a na­stęp­nie spa­li­ły ustę­pu­ją­ce ze Ślą­ska od­dzia­ły szwedz­kie koń­cząc tym sa­mym krót­ki okres jego świet­no­ści. Ze względu na ogra­ni­czo­ne moż­li­wo­ści finan­so­we wdo­wy po Ko­ry­ciń­skim, An­ny Pe­tro­nel­li Gem­bic­kiej, Rabsz­tyn czę­ścio­wo tyl­ko od­bu­do­wa­no, a jego stan po tych za­bie­gach mo­że­my po­znać dzię­ki prze­pro­wa­dzo­nej w roku 1665 lu­stra­cji: Za­mek na ska­le przy­ro­dzo­ney (...), któ­ry od Szwe­dów na ustę­po­wa­niu spa­lo­ny jest. Pro­pu­gna­cu­la pierw­sze od mo­stów, któ­re są dwa, wa­ły sta­ro­świec­kie sy­pa­ne z fo­sa­mi su­te­mi do bra­my wiezd­ney, któ­ra tyl­ko jed­na jest. Na niey miesz­ka­nie z izbą jed­ną, gdzie pan pod­sta­ro­ści miesz­ka, ta tyl­ko nie zgo­rza­ła, tyl­ko wscho­dy, któ­re JMPa­ni kanc­le­rzy­na na­pra­wić ka­za­ła. W tej­że bra­mie na dole pie­kar­nia ma­ła. Po­ko­je po obu stro­nach kosz­tow­ne, ale w ru­inę po­szły. Aby jed­nak i same mury prze­pa­lo­ne per tem­pe­sta­tes cali do koń­ca nie pa­dły, JMPa­ni kanc­le­rzy­na kosz­tem swym jed­nę stro­nę bel­ka­mi i ko­zła­mi opa­trzyw­szy, gon­ta­mi po­bić ka­za­ła, i na dru­gą stro­nę bel­ki kosz­tem swym tak­że za­nieść roz­ka­za­ła, wią­za­nie po­sta­wić i gon­ta­mi po­bić de­kla­ro­wa­ła się. Lecz do re­stau­ra­cy­jej tak jako by­ło, kosz­tu nie­ma­ło po­trze­ba. Trze­cia stro­na na­iwięk­sza, któ­rą nie­bosz­czyk pan Mysz­kow­ski Mar­sza­łek Wiel­ki Ko­ron­ny z grun­tu wy­mu­ro­wał, o 40 cir­ci­ter plus mi­nus po­ko­jach, ta iako tyl­ko z fun­da­men­tu wy­wie­dzio­na by­ła, w mu­rze tyl­ko sa­mym stoi.

FELIKS BRZOZOWSKI, TYGODNIK ILUSTROWANY 1879

NAPOLEON ORDA, 1881

d tego cza­su za­mek nie peł­nił już funk­cji re­zy­den­cjal­nych i za­miesz­ki­wa­ny był tyl­ko czę­ścio­wo. Pod ko­niec stu­le­cia do­bra rabsz­tyń­skie zna­la­zły się w rę­kach Ra­dzi­wił­łów, na­stęp­nie Sa­pie­hów i Wie­lo­pol­skich, któ­rzy po 1713 roku po­łą­czy­li sta­ro­stwo rabsz­tyń­skie ze sta­ro­stwem w Pie­sko­wej Ska­le, a u pod­nó­ża zam­ko­wej gó­ry wy­bu­do­wa­li dwór sta­ro­ściń­ski i fol­wark. Od­tąd, aż do li­kwi­da­cji urzę­du przez Sejm Czte­ro­let­ni, wła­ści­cie­le Rabsz­ty­na zmie­nia­li się jesz­cze kil­ku­krot­nie, ale w ża­den spo­sób nie mia­ło to prze­ło­że­nia na po­pra­wę kon­dy­cji mu­rów wa­row­ni. Pro­wa­dzo­ne w 2. po­ło­wie XVIII wie­ku lu­stra­cje tak opi­su­ją za­mek i jego wy­po­sa­że­nie: Wjeż­dża­jąc do zam­ku, bra­ma, nad tą re­zy­den­cy­ą spu­sto­sza­ła. W dzie­dziń­cu po pra­wej stro­nie wie­ża na ska­le bez przy­kry­cia, w niej po­ko­jów spu­sto­sza­łych czte­ry. Re­zy­den­cya qu­on­dam o trzech kon­dy­gna­cy­ach spu­sto­sza­ła, same mury tyl­ko sto­ją, czę­ścio­wo po­oba­la­ne. Staj­nie i in­sze po­miesz­ka­nia spu­sto­sza­łe; stud­nia w ska­le wy­ku­ta, mu­ra­mi oba­lo­ne­mi za­wa­lo­na­ [...] Za­mek na ska­le wy­sta­wio­ny spu­sto­sza­ły, po­ło­wa jego tyl­ko mu­rów, roz­wa­li­ny sto­ją: na dru­giej po­ło­wie dach do resz­ty spa­da, przez co już po­ko­je po­gnie­ły. Re­zy­den­cya Sta­ro­sty z izba­mi, spi­żar­nią, do­brze utrzy­ma­ne, da­chem gon­to­wym po­kry­te. Fol­wark przy­sta­wio­ny do muru. Stud­nia bar­dzo głę­bo­ka w ska­le wy­ku­ta, nowo wy­re­pa­ro­wa­na, da­chem po­kry­ta. Szpi­klerz pod gon­ta­mi z pię­trem po­rząd­ny; sto­do­ła o 2 bo­iskach; bro­war pod gon­ta­mi, z su­szar­nią, pa­lar­nią, izbą do rosz­cze­nia sło­du, izbą dla pi­sa­rza i z szpi­kle­rze­m. Osta­tecz­nie na po­cząt­ku XIX stu­le­cia gmach uzna­no za nie na­da­ją­cy się do dal­sze­go za­miesz­ka­nia i opusz­czo­no. Resz­ty dzie­ła znisz­cze­nia do­ko­na­ła oko­licz­na lud­ność, któ­ra trak­to­wa­ła mury zam­ko­we jak źró­dło nie­dro­gie­go ma­te­ria­łu bu­dow­la­ne­go, a tak­że uru­cho­mio­na we wsi fa­bry­ka pro­chu strzel­ni­cze­go wy­ko­rzy­stu­ją­ca jako su­ro­wiec do jego pro­duk­cji od­zy­ski­wa­ną z tyn­ków i za­praw ka­mien­nych sa­le­trę. W roku 1853 za­no­to­wa­no jesz­cze wy­so­ką wie­żę zam­ku go­tyc­kie­go: o­bec­nie rabsz­tyń­ski za­mek sta­no­wi wy­so­ką wie­żę w po­ło­wie z pia­skow­ca, a w po­ło­wie z ce­gły zmu­ro­wa­ną i na ska­le opar­tą­, któ­ra ru­nę­ła w 1901 po wy­sa­dze­niu jej praw­do­po­dob­nie przez po­szu­ki­wa­czy skar­bów. W okre­sie 20-le­cia mię­dzy­wo­jen­ne­go ru­ina na­le­ża­ła do Za­rzą­du La­sów Pań­stwo­wych, wte­dy też z ini­cja­ty­wy ol­ku­skie­go Pol­skie­go To­wa­rzy­stwa Kra­jo­znaw­cze­go pod­ję­to pierw­sze dzia­ła­nia w celu jej ochro­ny przed dal­szą de­wa­sta­cją. Roz­po­czę­te wów­czas pra­ce kon­ser­wa­tor­skie i za­bez­pie­cza­ją­ce kon­ty­nu­owa­ne są do dnia dzi­siej­sze­go.

RUINA ZAMKU WIDZIANA OD POŁUDNIA NA FOTOGRAFIACH Z 1910 ROKU (WYŻEJ) I Z LAT. 60. XX WIEKU

re­dnio­wiecz­ny za­mek zaj­mo­wał naj­wyż­szą część wzgó­rza i two­rzył nie­re­gu­lar­ny układ mu­rów obron­nych (1) bie­gną­cych po kra­wę­dzi pla­te­au na wierz­choł­ku wa­pien­nej ska­ły, z wy­so­ką cy­lin­drycz­ną wie­żą (2) usy­tu­owa­ną we­wnątrz jego ob­wo­du i bli­żej nam nie­zna­nym ka­mien­nym bu­dyn­kiem miesz­kal­nym (3) w czę­ści po­łu­dnio­wej nie­wiel­kie­go dzie­dziń­ca (5). Da­lej na po­łu­dnie roz­cią­ga­ło się oto­czo­ne czę­sto­ko­łem przed­zam­cze. W 2. po­ło­wie XV wie­ku drew­nia­ne for­ty­fika­cje przed­zam­cza za­stą­pio­no kla­sycz­nym mu­rem wa­pien­nym (9), któ­ry za­mknął prze­strzeń zam­ku śred­nie­go, pod­nie­sio­no też o dwie kon­dy­gna­cje go­tyc­ką wie­żę głów­ną. Wej­ście do zam­ku znaj­do­wa­ło się w czę­ści pół­noc­nej i pro­wa­dzi­ło przez prze­rzu­co­ny nad su­chą fo­są most zwo­dzo­ny.

PLAN ZAMKU W RABSZTYNIE: 1. WIEŻA GŁÓWNA, 2. MURY ZAMKU WYSOKIEGO, 3. GOTYCKI DOM MIESZKALNY, 4. KLATKA SCHODOWA,
5. DZIEDZINIEC NA ZAMKU WYSOKIM, 6. POMIESZCZENIA GOSPODARCZE, 7. STAJNIE, 8. DZIEDZINIEC NA ZAMKU ŚREDNIM,
9. MUR ODDZIELAJĄCY ZAMEK ŚREDNI OD ZAMKU DOLNEGO, 10. PRZEJAZD BRAMNY, 11. DZIEDZINIEC NA ZAMKU DOLNYM,
12. ZABUDOWANIA ZAMKU DOLNEGO, 13. PAŁAC Z XVII WIEKU, 14. WEJŚCIE GOSPODARCZE DO PAŁACU

XVI wie­ku, praw­do­po­dob­nie z ini­cja­ty­wy Mi­ko­ła­ja Wol­skie­go, roz­po­czę­to wzno­sze­nie za­bu­do­wań zam­ku dol­ne­go (12) we wschod­niej czę­ści wzgó­rza. Pra­ce te kon­ty­nu­o­wa­no w na­stęp­nym stu­le­ciu, a ich owo­cem stał się roz­le­gły re­ne­san­so­wy pa­łac (13) po­sia­da­ją­cy trzy skrzy­dła miesz­kal­ne o dwóch lub trzech kon­dy­gna­cjach, w któ­rych roz­miesz­czo­no oko­ło czter­dzie­stu bo­ga­to wy­po­sa­żo­nych kom­nat. Za­bu­do­wa­nia pa­ła­cu oka­la­ły ob­szer­ny dzie­dzi­niec, w czę­ści za­chod­niej od­dzie­lo­ny od zam­ku śred­nie­go gru­bym mu­rem, a od pół­no­cy za­mknię­ty oka­za­łym bu­dyn­kiem bram­nym (10). XVII­-wiecz­na mo­der­ni­za­cja ob­ję­ła rów­nież za­mek wy­so­ki, któ­ry wzbo­ga­co­no o re­ne­san­so­we de­ta­le ar­chi­tek­to­nicz­ne. Od stro­ny ła­god­ne­go po­dej­ścia ca­łość za­ło­że­nia oto­czo­no sze­ro­ką fo­są oraz sys­te­mem ziem­nych for­ty­fi­ka­cji w po­sta­ci wa­łów, szań­cy ar­ty­le­ryj­skich i ziem­nych ba­stei.

PLAN RUIN ZAMKU, ŹRÓDŁO: LEKSYKON ZAMKÓW W POLSCE

bec­nie po­dzi­wiać mo­że­my roz­le­głe ru­iny zam­ku dol­ne­go, w któ­rym czę­ścio­wo za­cho­wa­ły się mury ma­gi­stral­ne i frag­men­ty ścian dzia­ło­wych, a tak­że wkom­po­no­wa­ne w wa­pien­ną ska­łę skrom­ne już re­lik­ty zam­ku śre­dnio­wiecz­ne­go z fun­da­men­ta­mi go­tyc­kiej wie­ży. Wa­row­nia do­stęp­na jest od stro­ny pół­noc­nej, gdzie znaj­du­ją się reszt­ki fosy, wa­łu i przy­czół­ka mo­stu pro­wa­dzą­ce­go do je­dy­nej bra­my wjaz­do­wej z wie­żą zwa­ną Sław­kow­ską. Wie­ża ta, kry­ją­ca w so­bie ory­gi­nal­ne skle­pio­ne piw­ni­ce, zo­sta­ła w ostat­nich la­tach zre­kon­stru­owa­na z ini­cja­ty­wy sto­wa­rzy­sze­nia "Za­mek Rabsz­tyn". Po­wo­li, acz suk­ce­syw­nie trwa­ją też inne pra­ce ma­ją­ce na celu kon­ser­wa­cję i za­bez­pie­cze­nie za­byt­ku w for­mie trwa­łej ru­iny, a czę­ścio­wo na­wet jego od­bu­do­wę. Do dziś od­gru­zo­wa­no dzie­dziń­ce i daw­ne sale zam­ko­we, wy­cię­to za­gra­ża­ją­ce mu­rom drze­wa, uzu­peł­nio­no wy­ło­my w mu­rach, zre­kon­stru­owa­no nad­pro­ża okien, zbu­do­wa­no mo­sty, a cał­kiem nie­daw­no wy­ko­na­no nad­bu­do­wę wie­ży głów­nej, o­bok któ­rej w przy­szło­ści pla­no­wa­ne jest usta­wie­nie ta­ra­su z wi­do­kiem na Ju­rę Kra­kow­sko­-Czę­sto­chow­ską od pół­no­cy i Be­ski­dy od po­łu­dnia. Fo­to­gra­fie na stro­nie pre­zen­tu­ją stan zam­ku w 2009 roku.

WIEŻA SŁAWKOWSKA / WEJŚCI GOSPODARCZE DO PAŁACU W KURTYNIE PÓŁNOCNEJ

Miejski Ośrodek Kultury w Olkuszu
Dział Muzealno - Regionalny
ul. Szpitalna 32, 32-300 Olkusz
tel: 32 494 39 66
e-mail: rabsztyn(at)mok.olkusz.pl

RUINA RENESANSOWEGO PAŁACU WE WSCHODNIEJ CZĘŚCI ZAŁOŻENIA ZAMKOWEGO

ie­wiel­ka wieś Rabsz­tyn le­ży 4 km na pół­noc­ny wschód od Ol­ku­sza. Do­jazd z mia­sta uli­cą Si­kor­ka, z któ­rej ru­ina jest do­brze wi­docz­na (szu­ka­my jej po le­wej stro­nie dro­gi). Sa­mo­chód zo­sta­wia­my w po­bli­żu karcz­my, a na­stęp­nie pie­cho­tą kie­ru­je­my się ścież­ką na pół­noc, aby - po mi­nię­ciu zam­ku od wscho­du - do­trzeć do zre­kon­stru­owa­nej bra­my wej­ścio­wej. Uwa­ga: Kil­ka­dzie­siąt me­trów na po­łu­dnie cią­gnie się ul. Zam­ko­wa, któ­rej naz­wa mo­że być my­lą­ca, po­nie­waż znaj­dzie­my tam je­dy­nie ogród­ki dział­ko­we. Do Rabsz­ty­na kur­su­ją au­to­bu­sy ko­mu­ni­ka­cji miej­skiej li­nii BP. (ma­pa zam­ków)

1. I. T. Kaczyńscy: Zamki w Polsce południowej, Muza SA 1999
2. L. Kajzer, J. Salm, S. Kołodziejski: Leksykon zamków w Polsce, Arkady 2001
3. R. Krajewski, R. Kubiszyn: Orle gniazda i warownie jurajskie, Orla Baszta 1997
4. R. Rogiński: Zamki i twierdze w Polsce - historia i legendy, IWZZ 1990
5. R. Sypek: Zamki i obiekty warowne Jury Krakowsko-Częstochowskiej, Agencja Wydawnicza CB
6. J. Sypień: Historia zamku Rabsztyn
7. J. Zinkow: Orle gniazda i warownie jurajskie, Sport i Turystyka 1977

WIDOK OD ZACHODU NA RUINĘ ZAMKU GOTYCKIEGO (Z PRAWEJ) I XVII-WIECZNEGO PAŁACU

W pobliżu:
Bydlin - ruina zamku rycerskiego XIII/XIVw., 13 km
Ryczów - pozostałości strażnicy królewskiej XIVw., 15 km
Sławków - relikty zamku biskupów krakowskich XIIIw., 17 km
Pieskowa Skała - zamek królewski XIV-XVIIw., 19 km
Młoszowa - dwór obronny XVIw., przebudowany, 24 km
Ojców - ruina zamku królewskiego XIVw., 27 km

tekst: 2014
fotografie: 2009
© Jacek Bednarek