ZAMEK W PROCHOWICACH, WIDOK OD POŁUDNIOWEGO ZACHODU

edług jed­nych źró­deł bu­dow­ni­czym i pierw­szym miesz­kań­cem wa­row­ne­go zam­ku w Pro­cho­wi­cach był Iko von Parch­witz, dwo­rza­nim księ­cia Bo­les­ła­wa Ro­gat­ki (+1278) i je­go wie­lo­let­ni to­wa­rzysz. In­ne his­to­rycz­ne o­pra­co­wa­nia su­ge­ru­ją jed­nak, że wspom­nia­ny za­mek był wów­czas je­dy­nie nie­wiel­kim drew­nia­nym gród­kiem o­bron­nym i właś­ci­wym fun­da­to­rem mu­ro­wa­ne­go zes­po­łu o­kreś­la­ją o­sobę Ste­fa­na von Parch­witz - wnu­ka przy­wo­ła­ne­go Iko, któ­ry w la­tach 1305-42 za­rzą­dzał dy­na­micz­nie roz­wi­ja­ją­cym się mias­tem. Syn Ste­fa­na, Piotr von Parch­witz w 1383 sprze­dał ro­do­we do­bra księ­ciom leg­nic­kim: Ru­prech­to­wi (+1409), Wac­ła­wo­wi (+1419) i Hen­ry­ko­wi (+1398) - ci zaś przed rokiem 1400 od­stą­pi­li na­by­te wcześ­niej po­sia­dłoś­ci ry­cerzowi Ot­to Star­sze­mu Zed­lit­zo­wi i od­tąd aż do 1554 ro­ku właś­ci­cie­lem Pro­cho­wic by­ła ro­dzi­na von Zed­litz. W la­tach 20-ych XV wie­ku za­mek pod­da­no pierw­szej grun­tow­nej roz­bu­do­wie, w kon­sek­wen­cji któ­rej do­tych­cza­so­wy czwo­ro­bok zos­tał wzbo­ga­co­ny o no­we zew­nętrz­ne u­moc­nie­nia i wy­so­ką gra­nias­tą wie­żę os­tat­niej o­bro­ny (nie­któ­re źród­ła o­kreś­la­ją czas pow­sta­nia wie­ży na po­czą­tek wie­ku XIV). Jesz­cze za pa­no­wa­nia von Zed­lit­zów u pro­gu XVI stu­le­cia za­po­cząt­ko­wa­no pro­ces przek­ształ­ca­nia śred­nio­wiecz­ne­go za­ło­że­nia w mod­ną re­ne­san­so­wą re­zy­den­cję - w ra­mach tyc­hże przek­ształ­ceń zmo­der­ni­zo­wa­no tak­że pier­wot­ne for­ty­fi­ka­cje two­rząc zew­nętrz­ny ob­wód bas­te­jo­wy, i do­bu­do­wa­no ka­pli­cę.

ZAMEK W PROCHOWICACH NA RYSUNKACH F. B. WEHRNERA, TOPOGRAPHIA SEU COMPENDIUM SILESIAE 1744-68

ro­ku 1554 Ot­to Młod­szy von Zed­litz prze­ka­zał za­mek wraz z mias­tem i ca­łym ma­jąt­kiem swe­mu zię­cio­wi, fel­dmar­szał­ko­wi ce­sar­skie­mu Han­so­wi Op­per­sdorf (+1584). No­wy właś­ci­ciel za­żą­dał od księ­cia Fry­de­ry­ka III o­gło­sze­nia zie­mi pro­cho­wic­kiej po­siad­łoś­cią wol­ną, czym do­pro­wa­dził do zbroj­ne­go kon­flik­tu, za­koń­czo­ne­go roz­jem­czą de­cyz­ją ce­sa­rza Mak­sy­mil­ia­na o przyz­na­niu od­szko­do­wa­nia od Op­per­sdor­fa na rzecz księ­cia w wy­so­koś­ci 20 ty­się­cy du­ka­tów. W la­tach 1567-68 za­mek w Pro­cho­wi­cach peł­nił funk­cję tym­cza­so­wej sie­dzi­by Hen­ry­ka XI (+1588) oraz je­go dwo­ru, któ­ry schro­nił się tu­taj przed sza­le­ją­cą w Leg­ni­cy za­ra­zą. Od 1568 ro­ku Pro­cho­wi­ce znaj­do­wa­ły się rę­kach Fa­bia­na von Scho­e­naich (+1591). Za­in­wes­to­wał on nie­ma­łe kwo­ty na re­mont i roz­bu­do­wę dzier­ża­wio­nej przez sie­bie re­zy­den­cji, po­sze­rza­jąc jej plan we wszyst­kich kie­run­kach, na­kła­da­jąc no­we tyn­ki, a fa­sa­dy de­ko­ru­jąc e­fek­tow­ny­mi sgraf­fi­to. Po­nad­to na kwad­ra­to­wej wie­ży za­wisł ze­gar, któ­re­go wska­zów­ki do­brze wi­dać i do­kład­ny me­cha­nizm do­brze moż­na sły­szeć. W 1597 mias­to przesz­ło w po­sia­da­nie ksią­żąt leg­nic­kich, a za­mek, ja­ko ma­ło zna­czą­ca sie­dzi­ba ro­do­wa znacz­nie pod­u­padł, do cze­go przy­czy­ni­ły się rów­nież na­jazd i znisz­cze­nia do­ko­na­ne przez Szwe­dów w ro­ku 1612. I choć nie­dłu­go po­tem ksią­żę Je­rzy Ru­dolf (+1653) od­no­wił znisz­czo­ne wnęt­rza (1617), a w la­tach nas­tęp­nych je­go sios­tra Ma­ria Zo­fia kon­ty­nu­o­wa­ła le­ni­wie pos­tę­pu­ją­ce pra­ce bu­dow­la­ne, to ko­lej­na szwedz­ka o­ku­pa­cja w 1642 od­bi­ła się na ty­le nie­ko­rzyst­nie na sa­mej bu­dow­li, że nie oby­ło się bez wy­bu­rze­nia nie­któ­rych jej par­tii.

PANORAMA PROCHOWIC Z 1819 ROKU NA RYCINIE C. F. STUCKARTA

ZAMEK NA WIZERUNKU ARTYSTY T. BLATTERBAUERA Z LAT 80. XIX STULECIA

omimo póź­niej­szych prób od­bu­do­wy ksią­żę­cy gmach nig­dy nie od­zys­kał już daw­nej świet­noś­ci. Po śmier­ci os­tat­nie­go Pias­ta śląs­kie­go Je­rze­go Wil­hel­ma w ro­ku 1675 prze­szedł na włas­ność ce­sa­rza Le­o­pol­da Hab­sbur­ga (+1705), a w 1741 zos­tał włą­czo­ny do ma­jąt­ku kró­lów prus­kich z dy­nas­tii von Ho­hen­zol­ler­nów i od­tąd słu­żył ja­ko bu­dy­nek miesz­kal­ny płat­nym dzier­żaw­com. W 1820 ro­ku wa­row­nię na­był Erd­man Syl­vius von Puck­ler (+1843), któ­ry w la­tach 1835-37 do­ko­nał grun­tow­nej res­tau­ra­cji sta­rych mu­rów, po­łą­czo­nej z nad­bu­do­wą śred­nio­wiecz­ne­go do­mu go­tyc­kie­go. Po nim w la­tach 70-ych XIX wie­ku no­wym właś­ci­cie­lem zam­ku zos­tał Ernst Li­man, póź­niej ku­pił go Ernst Schle­gner, aby pod ko­niec stu­le­cia od­sprze­dać Le­o­pol­do­wi We­be­ro­wi z Wroc­ła­wia. Wie­lo­krot­ne zmia­ny gos­po­da­rzy mia­ły nie­ko­rzyst­ny wpływ na po­gar­sza­ją­cy się stan bu­dow­li i do­pie­ro, gdy w 1906 gmach zam­ko­wy wraz z oko­licz­ny­mi do­bra­mi sta­ły się włas­noś­cią hra­bie­go Kur­ta Strach­wit­za, obiekt do­cze­kał się sze­ro­ko za­kro­jo­nej re­no­wa­cji. Dru­ga woj­na świa­to­wa przy­nios­ła niez­nacz­ne znisz­cze­nia za­byt­ko­wej sub­stan­cji i za­po­cząt­ko­wała o­kres naj­więk­sze­go w jej dzie­jach u­pad­ku, bę­dą­ce­go e­fek­tem o­pusz­cze­nia i kom­plet­ne­go bra­ku o­pie­ki ze stro­ny lo­kal­nych władz ko­mu­nis­tycz­nych.

WIDOK ZAMKU OD POŁUDNIA, R. WEBER SCHLESISCHE SCHLOSSER 1909

WIDOK OD ZACHODU NA CZĘŚĆ RENESANSOWĄ, WNĘTRZA PO RENOWACJI K. STRACHWITZA, R. WEBER SCHLESISCHE SCHLOSSER 1909

red­nio­wiecz­ny za­mek zbu­do­wa­ny zos­tał na pla­nie zbli­żo­nym do pros­to­ką­ta o wy­mia­rach 26x38 met­rów. Do kur­ty­ny od stro­ny pół­noc­nej przy­le­gał wznie­sio­ny w dol­nych par­tiach z ka­mie­nia, ru­dy ba­gien­nej i ceg­ły, a w wyż­szych tyl­ko z ce­gły dom miesz­kal­ny, skła­da­ją­cy się z czte­rech kon­dyg­na­cji: piw­ni­cy, nis­kie­go par­te­ru i dwóch pię­ter o wy­so­koś­ci 4 oraz 3,5 metra, za­pew­ne z dwo­ma po­miesz­cze­nia­mi na każ­dym pięt­rze. Wej­ście na trze­cią kon­dyg­na­cję po­pro­wa­dzo­no z dzie­dziń­ca zew­nętrz­ny­mi drew­nia­ny­mi scho­da­mi. Mur ob­wo­do­wy mie­rzył o­ko­ło 11 met­rów wy­so­koś­ci i zwień­czo­ny był blan­ko­wa­niem o­raz o­bie­ga­ją­cym dzie­dzi­niec gan­kiem straż­ni­czym. W je­go po­łud­nio­wej częś­ci u­lo­ko­wa­no bra­mę wjaz­do­wą, po­prze­dzo­ną mos­tem zwo­dzo­nym prze­rzu­co­nym nad o­ta­cza­ją­cą wa­row­nię fo­są. Bra­mę flan­ko­wa­ła u­sy­tu­o­wa­na po jej za­chod­niej stro­nie czwo­ro­bocz­na wie­ża o pod­sta­wie 7,4x8 i wy­so­koś­ci 30 met­rów. Wie­ża ta w naj­niż­szej par­tii mieś­ci­ła loch wię­zien­ny, a na wy­so­koś­ci 13,5 met­ra po­sia­da­ła nie­wiel­ką wy­dzie­lo­ną iz­deb­kę, do któ­rej dos­tęp pro­wa­dził tak wąs­ką klat­ką scho­do­wą, iż mógł się w niej z tru­dem zmieś­cić za­led­wie je­den uz­bro­jo­ny straż­nik.

REKONSTRUKCJA ZAMKU XIV-WIECZNEGO WG J. SALMA

ierw­sza XVI-wiecz­na prze­bu­do­wa, pro­wa­dzo­na przez von Zed­lit­zów o­ko­ło 1540 ro­ku, ogra­ni­czy­ła się do dos­ta­wie­nia ka­pli­cy i pros­to­pad­łe­go do niej bu­dyn­ku w po­łud­nio­wo-wschod­niej częś­ci zes­po­łu wa­row­ne­go. Czter­dzieś­ci lat póź­niej Fa­bian von Scho­e­naich wy­bu­do­wał pa­ła­co­we trzy­kon­dyg­na­cyj­ne skrzyd­ło wschod­nie o wy­mia­rach 10x43 met­ry, do któ­re­go od stro­ny po­łud­nio­wej przy­le­gał ry­za­lit zwień­czo­ny póź­no­re­ne­san­so­wym szczy­tem. Wznie­sio­no też zew­nętrz­ny, niż­szy ob­wód mu­rów z nie­wiel­ki­mi bas­te­ja­mi na osiach kur­tyn i no­wą bra­mą po­łud­nio­wą z bo­ga­tą o­pra­wą ka­mie­niar­ską. Przek­ształ­ce­niom u­leg­ły wnęt­rza re­zy­den­cji i wys­trój e­le­wa­cji, oz­do­bio­nej pseu­do­bo­nio­wa­niem o­raz sgraf­fi­ta­mi. W okre­sie no­wo­żyt­nym roz­wi­nę­ło się, ist­nie­ją­ce za­pew­ne od cza­sów śred­nio­wiecz­nych, po­łud­nio­we przed­zam­cze, w obrę­bie któ­re­go roz­miesz­czo­no o­biek­ty gos­po­dar­cze i bu­dyn­ki miesz­kal­ne dla służ­by. Na pół­noc od zam­ku za­ło­żo­ny zos­tał roz­leg­ły park.

PLAN ZAMKU W PROCHOWICACH: 1. DOM GOTYCKI, 2. WIEŻA GŁÓWNA, 3. KAPLICA, 4. SKRZYDŁO WSCHODNIE,
5. RYZALIT POŁUDNIOWY, 6. ŚREDNIOWIECZNA BRAMA, 7. NOWOŻYTNY PRZEJAZD BRAMNY

o cza­sów współ­czes­nych za­cho­wał się za­sad­ni­czy u­kład przest­rzen­ny zam­ku i je­go naj­waż­niej­sze e­le­men­ty ar­chi­tek­tu­ry. W sta­nie częś­cio­wej ru­i­ny przetr­wał naj­star­szy frag­ment za­ło­że­nia - śred­nio­wiecz­ny dom go­tyc­ki z re­lik­ta­mi aż czte­rech wy­ku­szy la­try­no­wych. Obok cha­rak­te­rys­tycz­nej, ząb­ko­wa­nej wie­ży u­wa­gę zwra­ca też bo­ga­to zdo­bio­na mo­ty­wa­mi an­tycz­ny­mi bra­ma wjaz­do­wa na dzie­dzi­niec pół­noc­ny. Po wie­lu la­tach sys­te­ma­tycz­nej e­ro­zji za­mek od pew­ne­go cza­su znaj­du­je się w pry­wat­nych rę­kach i pod opie­ką no­we­go właś­ci­cie­la po­wo­li pow­sta­je z ru­in. Naj­now­sze fo­to­gra­fie na stro­nie przed­sta­wia­ją stan z 2017 ro­ku i mo­gą być już nie­ak­tu­al­ne, po­nie­waż pra­ce wciąż trwa­ją. Je­że­li gos­po­da­rzo­wi wys­tar­czy środ­ków i kon­sek­wen­cji na za­koń­cze­nie re­kon­struk­cji te­go pięk­ne­go za­byt­ku, bę­dzie moż­na po­gra­tu­lo­wać mu ura­to­wa­nia dla zie­mi dol­noś­ląs­kiej ko­lej­nej per­ły, któ­ra w prze­ciw­nym wy­pad­ku mo­gła­by po­dzie­lić lo­sy wie­lu in­nych po­roś­nię­tych krza­ka­mi u­pad­łych re­zy­den­cji.

FOTOGRAFIE PREZENTUJĄCE POSTĘPY PRAC PRZY ODBUDOWIE ZAMKU, PO LEWEJ STAN Z 2004 ROKU, Z PRAWEJ ROK 2017 (H. SZURCZAK: 2019)
DWA GÓRNE RZĘDY: RENESANSOWE SKRZYDŁO POŁUDNIOWE, DWA RZĘDY DOLNE: SKRZYDŁO WSCHODNIE

rocho­wi­ce po­ło­żo­ne są oko­ło 16 km na pół­noc­ny-wschód od Leg­ni­cy, przy dro­dze kra­jo­wej 94 z Lu­bi­na do Wroc­ła­wia. Kur­su­ją tu­taj au­to­bu­sy ko­mu­ni­ka­cji miej­skiej li­nii 10 spod dwor­ca PKP w Leg­ni­cy i bar­dzo częs­to PKS oraz pry­wat­ne bu­sy z są­sied­nich miast. Od przys­tan­ku (Ry­nek) doj­ście do zam­ku ul. Leg­nic­ką zaj­mu­je o­ko­ło 5 mi­nut. Sa­mo­chód moż­na za­par­ko­wać na te­re­nie daw­ne­go fol­war­ku, tuż przy bra­mie.
(ma­pa zam­ków)

1. M. Chorowska: Rezydencje średniowieczne na Śląsku, OFPWW 2003
2. B. Guerquin: Zamki w Polsce, Arkady 1984
3. I. T. Kaczyńscy: Zamki w Polsce południowej, Muza SA 1999
4. L. Kajzer, J. Salm, S. Kołodziejski: Leksykon zamków w Polsce, Arkady 2001

ZACHOWANE I CZĘŚCIOWO ODRESTAUROWANE DETALE RENESANSOWEJ ARCHITEKTURY ZAMKU

W pobliżu:
Legnica - zamek książęcy XIIIw., przebudowany, 16 km
Lubin - pozostałości (kaplica) zamku książęcego XIVw., 19 km
Wołów - zamek książęcy XIVw., przebudowany, 26 km
Źródła - kościół obronny XIII-XVIIw., 31 km
Jawor - zamek książęcy XIII/XIVw., przebudowany, 32 km
Chojnów - zamek książęcy XIVw., przebudowany, 35 km
Rokitnica - ruina zamku rycerskiego XIVw., 35 km
Chobienia - zamek XVIw., 36 km

Warto zobaczyć również:

Zaj­mu­ją­cy pra­wo­brzeż­ną część do­li­ny Od­ry, od­da­lo­ny od Pro­cho­wic o 15 mi­nut jaz­dy sa­mo­cho­dem mo­nu­men­tal­ny zes­pół po­cys­ter­ski w Lu­bią­żu, dru­gi pod wzglę­dem ku­ba­tu­ry obiekt sa­kral­ny na świe­cie, któ­re­go sa­ma fa­sa­da li­czy 223 met­ry dłu­goś­ci! Cent­ral­ną część ba­ro­ko­we­go za­ło­że­nia klasz­tor­ne­go zaj­mu­je wznie­sio­na na fun­da­men­tach ro­mań­skie­go koś­cio­ła XIV-wiecz­na ba­zy­li­ka Wnie­bo­wzię­cia NMP z gro­ba­mi Pias­tów Śląs­kich, mu­mia­mi o­pa­tów cys­ter­skich o­raz za­kon­ni­ków, za­cho­wa­na w sta­nie su­ro­wym i pil­nie o­cze­ku­ją­ca re­no­wa­cji. Od po­łud­nia przy­le­ga do niej klasz­tor, rów­nież w znacz­nej częś­ci wy­ma­ga­ją­cy re­mon­tu, ale już z pięk­nie od­no­wio­ną Ja­dal­nią Opa­ta i Bib­lio­te­ką. Pół­noc­ną część kom­plek­su zaj­mu­je na­to­miast nie ma­ją­cy so­bie rów­nych w ca­łej Pol­sce wznie­sio­ny w la­tach 1681-99 wspa­nia­ły pa­łac opa­tów, w któ­rym u­dos­tęp­nio­no do zwie­dza­nia naj­więk­szą i naj­bar­dziej je­go re­pre­zen­ta­cyj­ną część - wy­so­ką na 13 met­rów Sa­lę Ksią­żę­cą, wręcz o­cie­ka­ją­cą od bi­zan­ty­niz­mu i tłus­tej ba­ro­ko­wej or­na­men­ty­ki. Bę­dą­cy pod o­pie­ką Fun­da­cji Lu­biąż zes­pół za­byt­ków u­zu­peł­nia koś­ciół po­moc­ni­czy św. Ja­ku­ba i XVIII-wiecz­ne za­bu­do­wa­nia gos­po­dar­cze. W se­zo­nie tu­rys­tycz­nym miej­sce to tęt­ni ży­ciem; w Lu­bią­żu częs­to or­ga­ni­zo­wa­ne są fes­ti­wa­le, wys­ta­wy i spot­ka­nia te­ma­tycz­ne.

tekst: 2004, 2019
fotografie: 2004, 2008, 2013, 2017, 2019
© Jacek Bednarek