ZAMEK KRZYŻACKI W OSTRÓDZIE, WIDOK OD STRONY POŁUDNIOWO-WSCHODNIEJ

ierw­sza krzy­żac­ka stra­żni­ca funk­cjo­no­wa­ła na tych te­re­nach już co naj­mniej od 1270 ro­ku. By­ła to drew­nia­no-ziem­na kon­struk­cja wznie­sio­na na miej­scu wcześ­niej­sze­go gro­du prus­kie­go, na wy­sep­ce o­to­czo­nej wo­da­mi je­zio­ra Drwęc­kie­go i rze­ki Drwę­cy. Os­tró­da sta­no­wi­ła po­cząt­ko­wo sie­dzi­bę wój­ta pod­le­głe­go kom­tur­stwu w Dzierz­go­niu, jed­nak wraz z eks­pan­sją Pań­stwa Krzy­żac­kie­go na po­blis­kie o­ko­li­ce Dział­do­wa, Ni­dzi­cy i Ol­sztyn­ka po­sta­no­wio­no w roz­wi­ja­ją­cej się o­sa­dzie zor­ga­ni­zo­wać au­to­no­micz­ną kom­tu­rię dla zie­mi sa­siń­skiej. Wzrost zna­cze­nia mias­ta i je­go no­we funk­cje ja­ko waż­ne­go oś­rod­ka ad­mi­nis­tra­cji za­kon­nej wy­ma­ga­ły no­wej, bar­dziej re­pre­zen­ta­cyj­nej sie­dzi­by, co po­ciąg­nę­ło za so­bą de­cy­zję o bu­do­wie du­że­go mu­ro­wa­ne­go zam­ku, roz­po­czę­tej przez kom­tu­ra Gun­te­ra von Ho­hen­stein w roku 1349. Głów­ne pra­ce mu­rar­skie pro­wa­dzo­ne by­ły w okre­sie mię­dzy 1350-80, jed­nak wy­koń­cze­nie wnętrz trwa­ło znacz­nie dłu­żej, praw­do­po­dob­nie do 1408. W mię­dzy­cza­sie bę­dą­cą w fa­zie bu­do­wy, ale już za­gos­po­da­ro­wa­ną wa­row­nię na­je­cha­ły i spa­li­ły woj­ska wiel­kie­go księ­cia li­tew­skie­go Kiej­stu­ta (1381). Dzie­sięć lat póź­niej Os­tró­dę, ja­ko je­den z pierw­szych w Pań­stwie Krzy­żac­kim zam­ków, wy­po­sa­żo­no w dzia­ła ar­mat­nie.

ZAMEK NA POCZTÓWKACH Z POCZĄTKU XX STULECIA

a czte­ry mie­sią­ce przed bit­wą pod Grun­wal­dem kom­tu­ria os­tródz­ka dys­po­no­wa­ła du­żym po­ten­cja­łem e­ko­no­micz­nym i mi­li­tar­nym. W pro­wa­dzo­nych przez kom­tu­ra Gam­rot­ha von Pin­tze­nau zam­kach oraz dwo­rach w ma­ju 1410 znaj­do­wa­ło się co naj­mniej 128 zbroi, 88 heł­mów, 262 ku­sze, 54 tar­cze i 23 dzia­ła. Ba­ta­lia grun­wal­dzka przy­nios­ła tra­gicz­ną śmierć kom­tu­ro­wi os­tródz­kie­mu, a na wieść o zwy­cięs­twie pol­sko-li­tew­skie­go o­rę­ża ry­cerz Mi­ko­łaj von Do­rin­gen zor­ga­ni­zo­wał nie­wiel­ki od­dział zbroj­ny i wy­ko­rzys­tu­jąc nie­do­bo­ry kad­ro­we Niem­ców łat­wo o­pa­no­wał za­mek, w któ­rym na roz­kaz kró­la zło­żo­no prze­wo­żo­ne do sto­łecz­ne­go Mal­bor­ka zwło­ki po­leg­łych w wal­ce: wiel­kie­go mis­trza Ul­ry­ka von Jun­gin­ge­na o­raz wspom­nia­ne­go już Gam­rot­ha von Pin­tze­nau. Wa­row­nia tra­fi­ła pod za­rząd księ­cia Ja­nu­sza Ma­zo­wiec­kie­go, lecz już we wrześ­niu 1410 po­now­nie za­ję­li ją za­kon­ni. Po­dob­na sy­tu­a­cja mia­ła miej­sce pod­czas ko­lej­ne­go wiel­kie­go kon­flik­tu w ro­ku 1454 - po dwu­dnio­wym ob­lę­że­niu za­mek zbroj­nie prze­ję­li pow­stań­cy Związ­ku Prus­kie­go, ale rów­nież i wte­dy Krzy­ża­cy bar­dzo szyb­ko u­pom­nie­li się o swo­je. Osta­tecz­nie za­mek prze­szedł w pol­skie rę­ce po se­ku­la­ry­za­cji Za­ko­nu w 1525 - umiesz­czo­no w nim sie­dzi­bę sta­ros­twa (os­tat­nim kom­tu­rem a za­ra­zem pierw­szym sta­ros­tą był Qui­rin Schlick). Przez ca­łe XVI i XVII stu­le­cie Os­tró­da po­zos­ta­wa­ła w aren­dzie róż­nych ro­dów mag­nac­kich, m.in. w la­tach 1633-43 za­rzą­dzał nią zger­ma­ni­zo­wa­ny Piast, ksią­żę na Brze­gu i Leg­ni­cy Jan Chrys­tan. Przy­wi­lej ten o­trzy­mał w za­mian za nies­pła­co­ny przez e­lek­to­ra Je­rze­go Wil­hel­ma po­sag je­go żo­ny, prus­kiej księż­nej Do­ro­ty Si­bil­li von Ho­hen­zol­lern.

POCZTÓWKA Z 1938 ROKU

oj­ny ze Szwec­ją i Ros­ją nie zruj­no­wa­ły wa­row­ni, wręcz prze­ciw­nie - w pew­nym stop­niu wpły­nę­ły na­wet po­zy­tyw­nie na jej war­toś­ci ob­ron­ne. Zmo­dy­fi­ko­wa­no wów­czas u­moc­nie­nia zam­ku o­ta­cza­jąc go wa­ła­mi i bas­tio­na­mi ziem­ny­mi. Praw­dzi­wą ka­tas­tro­fę przy­niósł mias­tu dzień 21 lis­to­pa­da 1788, gdy w nas­tęp­stwie wiel­kie­go po­ża­ru w Os­tró­dzie spa­li­ło się po­nad 160 bu­dyn­ków, a bę­dą­cy skut­kiem po­żo­gi wy­buch be­czek z pro­chem w zam­ko­wych piw­ni­cach dosz­częt­nie znisz­czył je­go skrzyd­ło wschod­nie wraz z wie­żą. Usz­ko­dzo­ne frag­men­ty bu­dow­li zre­kon­stru­o­wa­no (bez częś­ci wschod­niej i wie­ży) - lik­wi­du­jąc przy tym strych - i ulo­ko­wa­no w niej u­rząd prus­kie­go sta­ros­ty. W cza­sie wo­jen na­po­le­oń­skich gmach peł­nił funk­cję głów­nej kwa­te­ry wojsk nie­miec­ko-ro­syj­skich. Póź­niej sta­cjo­no­wa­li tu Fran­cu­zi wraz z Na­po­le­o­nem Bo­na­par­te, któ­ry w zam­ku zor­ga­ni­zo­wał swój sztab do­wód­czy i oso­biś­cie prze­by­wał tu­taj w okre­sie od 21 do 30 mar­ca 1807. Pod­u­pad­łą wa­row­nię a­dap­to­wa­no w ko­lej­nych la­tach na ce­le ad­mi­nis­tra­cyj­ne; mieś­ci­ły się w niej miesz­ka­nia, urzę­dy po­wia­tu o­raz sąd. W trak­cie o­fen­sy­wy ra­dziec­kiej zi­mą 1945 ro­ku za­mek po­dzie­lił tra­gicz­ny los mias­ta i spło­nął. Pod­ję­ta w 1977 ro­ku od­bu­do­wa zos­ta­ła kil­ka lat te­mu za­koń­czo­na, a za­by­tek peł­ni o­bec­nie funk­cję miej­skie­go oś­rod­ka kul­tu­ry.

ZAMEK PO ZNISZCZENIACH 2. WOJNY ŚWIATOWEJ, FOTOGRAFIE Z LAT 60. I 70. XX WIEKU

u­ro­wa­ny kom­pleks zam­ko­wy zlo­ka­li­zo­wa­no w pół­noc­no-za­chod­niej częś­ci o­sa­dy miej­skiej. Nie two­rzył on wspól­ne­go sys­te­mu for­ty­fi­ka­cji z mias­tem, od któ­re­go od­dzie­la­ła go fo­sa za­si­la­na przez od­no­gę rze­ki Drwę­cy. Ce­gla­ną bu­dow­lę wznie­sio­no na pla­nie zbli­żo­nym do kwad­ra­tu o bo­kach 45x47 met­rów. Wo­kół o­to­czo­ne­go drew­nia­ny­mi kruż­gan­ka­mi dzie­dziń­ca pos­ta­wio­no czte­ry skrzyd­ła o sze­ro­koś­ci każ­de­go z nich 14 met­rów, dwu­kon­dyg­na­cyj­ne, pod­piw­ni­czo­ne, kry­te dwu­spa­do­wym ce­ra­micz­nym da­chem. Nad wschod­nim skrzyd­łem bu­dow­li wzno­si­ła się sto­ją­ca w ro­gu dzie­dziń­ca wy­so­ka wie­ża (znisz­czo­na pod­czas wiel­kie­go wy­bu­chu i w póź­niej­szych la­tach ro­ze­bra­na). Na osi skrzyd­ła za­chod­nie­go u­miesz­czo­no bra­mę wjaz­do­wą, któ­rą po­prze­dza­ło pięt­ro­we przed­bra­mie o­raz dłu­gi, blis­ko 100-met­ro­wy most z drew­na. Roz­kład po­miesz­czeń w ob­ręb­ie śred­nio­wiecz­nej za­bu­do­wy nie zos­tał os­ta­tecz­nie roz­poz­na­ny. Naj­waż­niej­szą, re­pre­zen­ta­cyj­ną par­tią zam­ku by­ło skrzyd­ło po­łud­nio­we, gdzie mieś­ci­ły się: go­tyc­ka ka­pli­ca, miesz­ka­nie kom­tu­ra i re­fek­tarz. Po­zos­ta­łe frg­men­ty czwo­ro­bo­ku zgod­nie z re­gu­łą mu­sia­ły o­bej­mo­wać ka­pi­tu­larz, in­fir­mer­ię, dor­mi­tor­ia bra­ci i kom­na­ty goś­cin­ne. Po­miesz­cze­nia piw­nic i par­te­ru, po­dob­nie jak w in­nych zam­kach kon­wen­tu­al­nych, by­ły przez­na­czo­ne na ce­le gos­po­dar­cze. Mieś­ci­ły się tu prze­de wszyst­kim skła­dy żyw­noś­ci, drob­ne­go sprzę­tu i in­ne iz­by u­żyt­ko­we - kuch­nia, spi­żar­nia, bro­war, pie­kar­nia. Nie wia­do­mo, gdzie u­lo­ko­wa­no zbro­jow­nię, któ­ra w 1383 ro­ku wy­po­sa­żo­na by­ła aż w 130 zbroi i tyl­ko 25 heł­mów. Os­tat­nią kon­dyg­na­cję zaj­mo­wał ma­ga­zyn zbo­żo­wy. O je­go o­grom­nym zna­cze­niu gos­po­dar­czym świad­czy wzmian­ka, wed­ług któ­rej w 1407 ro­ku kom­tur Os­tró­dy Fry­de­ryk von Zol­lern dys­po­no­wał nie­bo­tycz­nym za­pa­sem zbo­ża li­czą­cym po­nad 468 łasz­tów (ok. 1 mln lit­rów!), prze­cho­wy­wa­nym w tych­że skła­dach na zam­ku głów­nym i w spich­le­rzach na przed­zam­czu.

PLAN ZAMKU W OSTRÓDZIE WG C. STEINBRECHTA

rzy­po­mi­na­ją­cy dziś nie­co prus­ki fort al­bo wiel­ką ce­gla­ną sto­do­łę bez­wie­żo­wy krzy­żac­ki za­mek o­to­czo­ny jest przez bez­sty­lo­wą XX-wiecz­ną za­bu­do­wę. Obec­nie mieś­ci się w nim Cen­trum Kul­tu­ry i Spor­tu, mu­ze­um oraz ka­wiar­nia.

Muzeum w Ostródzie
ul. Mickiewicza 22
14-100 Ostróda
tel. 89 646 26 02
e-mail: muzeum.ostroda(at)wp.pl

Godziny otwarcia
Cennik

NA DZIEDZIŃCU ZAMKOWYM...

...I W MUZEUM

1. B. Guerquin: Zamki w Polsce, Arkady 1984
2. M. Haftka: Zamki krzyżackie w Polsce, 1999
3. I. T. Kaczyńscy: Zamki w Polsce północnej i środkowej, Muza SA 1999
4. L. Kajzer, J. Salm, S. Kołodziejski: Leksykon zamków w Polsce, Arkady 2001
5. M. Klat, J. Mykowski: Krzyżackie tajemnice: zamki, skarby, odkrycia, 2002
6. R. Sypek: Zamki i obiekty warowne Państwa Krzyżackiego, Agencja CB 2000

WIDOK NA ZAMEK OD UL. MICKIEWICZA, FOTOGRAFIA Z 2001 ROKU

W pobliżu:
Lubawa - pozostałości zamku biskupów chełmińskich XIVw., 30 km
Olsztynek - zamek krzyżacki XIVw., przebudowany, 30 km
Dąbrówno - pozostałości zamku krzyżackiego XVw., 36 km
Olsztyn - zamek kapituły warmińskiej XIVw., 40 km

tekst: 2003
fotografie: 2001, 2010
© Jacek Bednarek