ZAMEK NOWY DWÓR, RELIKTY BRAMY GOTYCKIEJ W ZACHODNIEJ CŻĘŚCI DAWNEGO PRZEDZAMCZA

zmiankowany po raz pierwszy w roku 1364 zamek wa­row­ny zbu­do­wa­ny zo­stał za­pew­ne z ini­cja­ty­wy Bol­ka II, księ­cia świd­ni­cko-ja­wor­skie­go, ja­ko jed­no z og­niw o­bron­nych po­łud­nio­wej gra­ni­cy księ­stwa. Do 1392 ro­ku sta­no­wił on włas­ność wła­dy­ków świd­ni­cko-ja­wor­skich, po­tem na mo­cy u­kła­du su­kce­syj­ne­go prze­szedł pod pa­no­wa­nie kró­lów czes­kich. Jesz­cze za cza­sów Bol­ka II i wdo­wy po nim Agnie­szki Hab­sbur­żan­ki za­rząd nad wa­row­nią na­le­żał do ry­cer­skiej ro­dzi­ny Schoff, bur­gra­biów m.in. zam­ków Gryf i Grod­no. Być mo­że w po­cząt­kach XV wie­ku sta­li się oni jej pra­wo­wi­tym właś­ci­cie­lem, z pew­no­ścią na­to­miast w ro­ku 1426 gród prze­szedł na włas­ność bo­ga­te­go ry­ce­rza Jo­han­na von Lie­ben­thal, któ­re­go sy­no­wie o­siem lat póź­niej od­sprze­da­li do­bra Her­man­no­wi von Czet­tritz z Czar­ne­go Bo­ru. W tym cza­sie trwał na Ślą­sku kon­flikt zbroj­ny o pod­ło­żu re­li­gij­no-spo­łecz­nym, zwa­ny woj­na­mi hu­syc­ki­mi, gdzie No­wy Dwór o­de­grał pew­ną, trud­ną dziś do okre­śle­nia, mi­li­tar­ną ro­lę. Świad­czy o tym po­ło­że­nie ge­ogra­fi­czne zam­ku, his­to­ria je­go miesz­kań­ców o­raz prze­de wszys­tkim fakt, iż tuż po za­koń­cze­niu dzia­łań zbroj­nych zo­stał on znacz­nie wzmoc­nio­ny.

REKONSTRUKCJA ZAMKU ŚREDNIOWIECZNEGO, W. BREMER 1931

ZAMKOWA GÓRA Z RELIKTAMI WAROWNI, NIEMIECKIE POCZTÓWKI Z POCZĄTKU XX WIEKU

1462 roku Hans von Czettritz, potomek Hermana, sprze­dał za­mek wraz z do­bra­mi Han­so­wi Czet­tra­so­wi z Ksią­ża. Dzie­więć lat póź­niej star­ły się tu­taj woj­ska czes­kie i wę­gier­skie. Bro­nią­ca No­we­go Dwo­ru za­ło­ga pod­ko­men­dnych kró­la Czech Wła­dy­sła­wa Ja­giel­loń­czy­ka da­ła sku­tecz­ny od­pór od­dzia­łom kró­la Wę­gier Ma­cie­ja Kor­wi­na, w czym z pew­no­ścią po­mo­gła ar­ty­le­ria, w któ­rą gród był już wte­dy wy­po­sa­żo­ny. Król wę­gier­ski wa­row­ni wpraw­dzie nie zdo­był, ale nie mi­nę­ło pięć lat, jak stał się jej praw­nym właś­ci­cie­lem. Szyb­ko się jej jed­nak poz­był, sprze­da­jąc w mar­cu 1489 ro­ku za kwo­tę 500 gul­de­nów Ge­or­go­wi von Czet­tritz, przy czym tran­sa­kcja ta za­bez­pie­czo­na zo­sta­ła klau­zu­lą o za­cho­wa­niu przez wład­cę pra­wa do od­ku­pu zam­ku. W 1490 ro­ku wła­ści­cie­lem lub dzier­żaw­cą No­we­go Dwo­ru był już Fa­bian von Tschirn­haus z Nie­dźwie­dzic, a za­led­wie dwa lata póź­niej, w stycz­niu 1492, za­mek i przy­na­leż­ne mu do­bra prze­szły po­now­nie w po­sia­da­nie ro­dzi­ny von Czet­tritz, po­zo­sta­jąc w jej rę­kach aż do po­ło­wy XIX stu­le­cia.

GOTYCKA BRAMA W LATACH 20. XX WIEKU, PO LEWEJ RYS. T. MANNA

ramatyczny w dziejach zamku okazał się rok 1581, w któ­rym spło­nął on w wy­ni­ku po­ża­ru wy­wo­ła­ne­go u­de­rze­niem pio­ru­na. Czet­try­co­wie nie pod­ję­li się je­go od­bu­do­wy prze­no­sząc sie­dzi­bę do wznie­sio­ne­go u stóp wzgó­rza wy­go­dne­go pa­ła­cu. Opusz­czo­na wa­row­nia za­czę­ła po­pa­dać w ru­inę, nie stra­ci­ła ona jed­nak do koń­ca swe­go o­bron­ne­go cha­rak­te­ru, a na­wet re­ali­zo­wa­no tu­taj w ogra­ni­czo­nym za­kre­sie pra­ce for­ty­fi­ka­cyj­ne ma­ją­ce na ce­lu wzmoc­nie­nie jej na wy­pa­dek po­trze­by o­chro­ny lu­dzi i do­byt­ku przed licz­nie gra­su­ją­cy­mi w cza­sach woj­ny trzy­dzie­sto­let­niej ban­da­mi. Póź­niej za­mek nie był już wy­ko­rzy­sty­wa­ny, nie peł­nił żad­nych fun­kcji o­bron­nych i go­spo­dar­czych, a w do­ku­men­tach po­ja­wiał się w za­sa­dzie tyl­ko ja­ko a­trak­cja kra­jo­bra­zo­wa lub cie­ka­wos­tka his­to­rycz­na. Osta­tnim właś­ci­cie­lem - już wtedy ru­iny - z ro­du Cze­try­ców by­ła Ame­lie Wil­hel­mi­ne ba­ro­no­wa Dy­herrn-Czet­tritz z do­mu von Ra­be­nau, któ­ra te­sta­men­tem z 18 czer­wca 1860 je­dy­nym swo­im spad­ko­bier­cą u­czy­ni­ła pro­bosz­cza z So­bię­ci­na Fran­za Gyrd­ta. Po je­go śmier­ci w 1871 ro­ku No­wy Dwór dro­gą kup­na prze­szedł na włas­ność ro­dzi­ny von Hoch­berg z Ksią­ża i na­le­żał do niej aż do koń­ca dru­giej woj­ny świa­to­wej.

KOLEJNY INTERESUJĄCY MOTYW Z ZAMKIEM W TLE, DATOWANIE FOTOGRAFII NIEZNANE

Góra ta, piastująca resztę gruzów starej warowni Neuhaus, jest ze wszystkich stron odosobnioną, sa­ma po­kry­ta la­sem, jest tak­że od po­łu­dnia, wscho­du i za­cho­du wy­so­ki­mi oto­czo­na la­so­ta­mi. Na wej­ściu do zam­ku jest wy­bu­do­wa­ny z drze­wa pa­wi­lon, z któ­re­go mo­żna mieć wspa­nia­ły wi­dok ku wy­nio­słe­mu Hoch­wal­do­wi i na niż­sze po­zio­my. Roz­wa­li­ny zam­ku nie wy­ka­zu­ją nic oso­bli­we­go, prócz ster­tów ścian wy­so­kich, za­wa­lo­nych stu­dni i kil­ku skle­pio­­nych piw­nic. Ułam­ki te da­le­ko pięk­niej się wy­da­ją z da­le­ka wśród po­sęp­nych la­su pa­do­łów i bla­sku łąk przy­le­głych.

F. K. Mosch, 1. poł. XIX wieku

WIDOK OD WSCHODU NA BRAMĘ I TARAS WIDOKOWY, 1911

sytuowana na wysokim, stromym wzniesieniu warownia po­sia­da­ła wrze­cio­no­wa­ny, pod­po­rząd­ko­wa­ny wa­run­kom te­re­no­wym u­kład mu­rów ze­wnęt­rznych o dłu­go­ści o­ko­ło 140 i sze­ro­ko­ści 25 me­trów. Zbu­do­wa­ny z ka­mie­nia ła­ma­ne­go za­mek gór­ny miał for­mę wy­dłu­żo­ne­go, lek­ko za­ła­ma­ne­go pro­sto­ką­ta, od­dzie­lo­ne­go od za­cho­du wy­ku­tą w ska­le fo­są. Ze­spół ten skła­dał się z mu­rów o­bwo­do­wych, pro­sto­kąt­ne­go do­mu (1) w na­roż­ni­ku pół­noc­no-za­cho­dnim, dru­gie­go wy­dłu­żo­ne­go do­mu (2) przy mu­rze wscho­dnim i lek­ko wy­su­nię­tej wie­ży (3) w na­roż­ni­ku po­łu­dnio­wo-wscho­dnim, któ­rej prze­zna­cze­nie tru­dno je­dno­znacz­nie o­kre­ślić. Wjazd do zam­ku pro­wa­dził praw­do­po­do­bnie od stro­ny za­chod­niej przez o­stro­łu­ko­wą bra­mę go­tyc­ką (4), a na­stęp­nie przez u­kształ­to­wa­ne w XVI wie­ku przed­zam­cze (5). Dłuż­sze od­cin­ki mu­rów przed­zam­cza, od­dzie­lo­ne­go od zam­ku wy­so­kie­go fo­są z cys­ter­ną na wo­dę (6), wzmoc­nio­no w środ­ko­wych par­tiach - od pół­no­cy pół­cy­lin­dry­czną ba­ste­ją (7), a od po­łu­dnia za­os­trzo­nym ar­gu­łem (8). Pod­czas woj­ny trzy­dzie­sto­let­niej, czy­li w okre­sie, kie­dy za­mek stał już o­pusz­czo­ny, otrzy­mał on do­dat­ko­we for­ty­fi­ka­cje w formie dwóch nie­wiel­kich ba­stio­nów: po­łu­dnio­we­go (9) po­ni­żej mu­rów wa­row­ni i pół­noc­ne­go (10) przy bra­mie go­tyc­kiej.

PLAN RUIN ZAMKU WG B. GUERQUINA: 1. DOM PÓŁNOCNY, 2. DOM WSCHODNI, 3. WIEŻA, 4. BRAMA,
5. PRZEDZAMCZE, 6. FOSA, 7. BASTEJA, 8. ARGUŁ, 9. BASTION POŁUDNIOWY, 10. BASTION PÓŁNOCNY

NIEMIECKA REKONSTRUKCJA UKŁADU PRZESTRZENNEGO ZAMKU Z LAT 30. XX WIEKU

alownicze, choć dziś już niezbyt czytelne pozostałości dawnej warowni znaj­du­ją się w po­łu­dnio­wej czę­ści mia­sta, na szczy­cie stro­me­go wznie­sie­nia zwa­ne­go o­bec­nie Gó­rą Zam­ko­wą. Do na­szych cza­sów re­la­tyw­nie naj­le­piej za­cho­wał się go­tyc­ki o­stro­łu­ko­wy frag­ment daw­nej wie­ży bram­nej z po­zo­sta­ło­ścia­mi chod­ni­ka, gdzie wcze­śniej znaj­do­wa­ły się strzel­ni­ce. Na dłu­go­ści o­ko­ło 2/3 ob­wo­du stoi na­dal mur o­bron­ny mie­rzą­cy od je­dne­go do kil­ku me­trów wy­so­ko­ści. W gor­szym sta­nie za­cho­wa­ły się, lecz wciąż są jesz­cze czy­tel­ne fun­da­men­ty bu­dyn­ków miesz­kal­nych, fo­sa z cys­ter­ną i re­lik­ty XVII-wiecz­nych bas­tio­nów, a tak­że szcząt­ki let­nie­go pa­wi­lo­nu zbu­do­wa­ne­go w pier­wszej po­ło­wie XIX stu­le­cia na miej­scu o­krąg­łej wie­ży z ini­cja­ty­wy Czet­trit­zów. Pla­te­au wzgó­rza z ru­iną zam­ku po­ra­sta dziś mło­dy las bu­ko­wy.

POŚRÓD RUIN ZAMKU NOWY DWÓR, NA DOLE PO PRAWEJ FRAGMENT FOSY ODDZIELAJĄCEJ ZAMEK WYSOKI OD PRZEDZAMCZA

NOWY DWÓR, W GÓRNYM RZĘDZIE PRZEDZAMCZE, NA FOTOGRAFIACH PONIŻEJ RELIKTY ZAMKU WYSOKIEGO

amkowa Góra wznosi się w obrębie okrytej złą sławą dzielnicy Podgórze, oko­ło 2 km w kie­run­ku po­łu­dnio­wo-wscho­dnim od dwor­ca ko­le­jo­we­go Wał­brzych Głów­ny. Idąc lub ja­dąc ul. Nie­po­dle­gło­ści na po­łu­dnie w stro­nę Mie­ro­szo­wa na­le­ży na wy­so­ko­ści wia­duk­tu ko­le­jo­we­go skrę­cić w le­wo w ul. Ko­sy­nie­rów i da­lej kie­ro­wać się szla­kiem żół­tym, któ­ry pro­wa­dzi bez­po­śre­dnio do ruin (ul. No­wy Dom). Ist­nie­ją dwie op­cje zdo­by­cia szczy­tu: od za­cho­du – dro­ga krót­sza, ale mę­czą­ca, oraz od wscho­du - wzno­szą­cym się ła­god­nie trak­tem lub wy­ku­ty­mi w ska­le scho­da­mi. Do­jazd sa­mo­cho­dem do pod­nó­ża gó­ry mo­żli­wy, ale na­le­ży wziąć pod uwa­gę, że je­chać bę­dzie­my dro­gą grun­to­wą. (ma­pa zam­ków wo­je­wódz­twa)

1. L. Kajzer, J. Salm, S. Kołodziejski: Leksykon zamków w Polsce, Arkady 2001
2. R. Łuczyński: Zamki, dwory i pałace w Sudetach, SWA 2008
3. A. Purna: Zamek Nowy Dwór, Sudety nr 8/2001

POŁUDNIOWY ODCINEK MURU ZAMKU WYSOKIEGO

WIDOK GÓRY ZAMKOWEJ OD POŁUDNIOWEGO ZACHODU

W pobliżu:
Rybnica Leśna - relikty książęcego zamku Radosno XIVw., 8 km
Grzmiąca - relikty zamku książęcego Rogowiec XIIIw., 10 km
Grzędy - relikty zamku Konradów XIVw., 13 km
Wałbrzych - zamek Książ, 14 km
Wałbrzych - ruina zamku Stary Książ XIII/XIVw., 14 km
Zagórze Śląskie - ruina książęcego zamku Grodno XIVw., 15 km
Czarny Bór - relikty zamku książęcego XIVw., 16 km

tekst: 2009
fotografie: 2005, 2008
© Jacek Bednarek