BARANÓW SANDOMIERSKI

BARCIANY

BARDO ŚLĄSKIE

BĄKOWA GÓRA

BESIEKIERY

BĘDZIN

BIERUTÓW

BIESTRZYKÓW

BOBOLICE

BOBROWNIKI

BODZENTYN

BOLESTRASZYCE

BOLKÓW

BORYSŁAWICE ZAMKOWE

BROCHÓW

BRODNICA

BRZEG

BUKOWIEC

BYDLIN

BYSTRZYCA KŁODZKA

CHĘCINY

CHOJNICA

CHOJNIK

CIECHANÓW

CIESZÓW

CIESZYN

CZARNY BÓR

CZERNA

CZERNINA

CZERSK

CZĘSTOCHOWA

CZOCHA

CZORSZTYN

ĆMIELÓW

DĄBROWA

DĄBRÓWNO

DRZEWICA

DZIAŁDOWO

DZIERZGOŃ

FREDROPOL (KORMANICE)

GDAŃSK

GIŻYCKO

GLIWICE

GŁOGÓW

GNIEW

GNIEWOSZÓW Z.SZCZERBA

GOLUB-DOBRZYŃ

GOŁAŃCZ

GOLCZEWO

GOŁUCHÓW

GOŚCISZÓW

GÓRA

GRODZIEC

GRÓDEK

GRUDZIĄDZ

GRZĘDY

GRZMIĄCA z.ROGOWIEC

HOMOLE

IŁŻA

INOWŁÓDZ

JANOWICE WIELKIE z.BOLCZÓW

JANOWIEC

JAWOR

JEZIORO GÓRECKIE

KAMIENIEC ZĄBKOWICKI

KAMIENNA GÓRA

KARPNIKI

KAZIMIERZ DOLNY

KĘTRZYN

KĘTRZYN - KOŚCIÓŁ

KIELCE

KLICZKÓW

KŁODZKO

KOŁO

KONARY

KONIN-GOSŁAWICE

KORZKIEW

KOWALEWO POMORSKIE

KOŹMIN WLKP.

KÓRNIK

KRAKÓW

KRAPKOWICE

KRAPKOWICE - OTMĘT

KRASICZYN

KRĘPCEWO

KRUSZWICA

KRZYŻNA GÓRA

KRZYŻTOPÓR

KSIĄŻ WIELKI

KUROZWĘKI

KWIDZYN

LEGNICA

LIDZBARK WARMIŃSKI

LIPA

LUBIN

LUTOMIERSK

ŁAGÓW

ŁĘCZYCA

ŁOWICZ

MAJKOWICE

MALBORK

MAŁA NIESZAWKA

MIĘDZYLESIE

MIĘDZYRZECZ

MIRÓW

MOKRSKO

MOSZNA

MSTÓW

MUSZYNA

MYŚLENICE

NAMYSŁÓW

NIDZICA

NIEDZICA

NIEMCZA

NIEMODLIN

NIEPOŁOMICE

NOWA RUDA

NOWY SĄCZ

NOWY WIŚNICZ

ODRZYKOŃ

OGRODZIENIEC (PODZAMCZE)

OJCÓW

OLEŚNICA

OLSZTYN (JURA)

OLSZTYN (WARMIA)

OLSZTYNEK

OŁAWA

OŁDRZYCHOWICE KŁODZKIE

OPOCZNO

OPOLE GÓRKA

OPOLE OSTRÓWEK

OPORÓW

OSSOLIN

OSTRĘŻNIK

OSTRÓDA

OSTRÓW LEDNICKI

OTMUCHÓW

PABIANICE

PANKÓW

PASTUCHÓW

PIESKOWA SKAŁA

PIOTRKÓW TRYBUNALSKI

PIOTRKÓW-BYKI

PIOTROWICE ŚWIDNICKIE

PŁAKOWICE

PŁOCK

PŁONINA

PŁOTY

PODZAMCZE z.OGRODZIENIEC

PODZAMCZE PIEKOSZOWSKIE

POKRZYWNO

POŁCZYN-ZDRÓJ

POZNAŃ

PRABUTY

PROCHOWICE

PROSZÓWKA z.GRYF

PRZEMYŚL

PRZEWODZISZOWICE

PSZCZYNA

PTKANÓW

PYZDRY

RABSZTYN

RACIĄŻEK

RADŁÓWKA

RADOM

RADZIKI DUŻE

RADZYŃ CHEŁMIŃSKI

RAJSKO

RAKOWICE WIELKIE

RATNO DOLNE

RAWA MAZOWIECKA

RESKO

ROGÓW OPOLSKI

ROŻNÓW ZAMEK DOLNY

ROŻNÓW ZAMEK GÓRNY

RYBNICA

RYBNICA LEŚNA

RYCZÓW

RYDZYNA

RYTWIANY

RZĄSINY

SANDOMIERZ

SANOK

SIEDLĘCIN

SIEDLISKO

SIERADZ

SIERAKÓW

SIEWIERZ

SMOLEŃ

SOBKÓW

SOBOTA

SOCHACZEW

SOSNOWIEC

SREBRNA GÓRA

STARA KAMIENICA

STARE DRAWSKO

STARY SĄCZ

STRZELCE OPOLSKIE

SULEJÓW

SZAMOTUŁY

SZCZECIN

SZTUM

SZUBIN

SZYDŁÓW

SZYMBARK

ŚCINAWKA GÓRNA

ŚWIDWIN

ŚWIEBODZIN

ŚWIECIE n.WISŁĄ

ŚWIECIE k.LEŚNEJ

ŚWINY

TORUŃ

TORUŃ z.DYBÓW

TUCZNO

TYNIEC

UDÓRZ

UJAZD k.TOMASZOWA

UJAZD KRZYŻTOPÓR

UNIEJÓW

URAZ

WAŁBRZYCH z.KSIĄŻ

WAŁBRZYCH z.STARY KSIĄŻ

WAŁBRZYCH z.NOWY DWÓR

WARSZAWA z.KRÓLEWSKI

WARSZAWA z.UJAZDOWSKI

WĄBRZEŹNO

WENECJA

WĘGIERKA

WĘGORZEWO

WIELICZKA

WIELKA WIEŚ

WIERZBNA

WITKÓW

WLEŃ

WOJNOWICE

WOJSŁAWICE

WROCŁAW

WROCŁAW LEŚNICA

WYSZYNA

ZAGÓRZ

ZAGÓRZE ŚLĄSKIE

ZAŁUŻ

ZĄBKOWICE ŚLĄSKIE

ZBĄSZYŃ

ZŁOTORIA k.TORUNIA

ŹRÓDŁA

ŻAGAŃ

ŻARY

ŻELAZNO

ŻMIGRÓD

UKRYTE W LESIE POZOSTAŁOŚCI ZAMKU KSIĄŻĘCEGO W BARDZIE

HISTORIA

W

po­bli­żu miej­sco­wo­ści Bar­do praw­do­po­dob­nie ist­nia­ły w śre­dnio­wie­czu dwa zam­ki. Pierw­szy z nich zlo­ka­li­zo­wa­no nie­opo­dal drew­nia­ne­go gro­du gra­nicz­ne­go, póź­niej kasz­te­lań­skie­go, wzmian­ko­wa­ne­go w 1096 ro­ku. We­dług ba­da­czy gród ten sta­no­wi­ło wie­lo­czło­no­we za­ło­że­nie z od­ręb­ną sie­dzi­bą kasz­te­la­na od­se­pa­ro­wa­ną od resz­ty ze­spo­łu ka­mien­nym mu­rem o sze­ro­ko­ści 1 me­tra oraz głę­bo­kim na 5 me­trów i sze­ro­kim na me­trów 15 pa­ro­wem lub fo­są. W roku 1299 wójt Zię­bic i Ząb­ko­wic Her­man Re­ichen­ba­ch (we­dług in­nych Bol­ko I) od­sprze­dał miej­sce po nie­ist­nie­ją­cej już kasz­te­la­nii cy­ster­som z po­bli­skie­go Ka­mień­ca Ząb­ko­wic­kie­go, któ­rzy być mo­że do koń­ca XVI stu­le­cia użyt­ko­wa­li je jako fol­wark. Dru­gi za­mek w Bar­dzie po­wstał na tzw. su­ro­wym ko­rze­niu z ini­cja­ty­wy księ­cia Ber­nar­da Świd­nic­kie­go­ (zm. 1326) jego młod­sze­go bra­ta Bol­ka II Zię­bic­kie­go­ lub — co jest już mniej praw­do­po­dob­ne — kró­la cze­skie­go Ja­na Luk­sem­bur­skie­go­. Nie zna­na jest chro­no­lo­gia śre­dnio­wiecz­nej wa­row­ni, nie za­cho­wa­ły się rów­nież żad­ne wzmian­ki po­zwa­la­ją­ce choć­by w za­ry­sie na­kre­ślić hi­sto­rię zam­ku i zwią­za­ne z nim wy­da­rze­nia. Obiekt po­wstał za­pew­ne z my­ślą o funk­cji straż­ni­cy u wrót do Pol­ski na szla­ku ko­mu­ni­ka­cyj­nym łą­czą­cym Pra­gę z Wro­cła­wiem, być mo­że speł­niał też za­da­nia ksią­żę­cej ko­mo­ry cel­nej. Oko­ło po­ło­wy XIV stu­le­cia za­mek mógł przejść w dro­dze sprze­da­ży, za­sta­wu lub jako len­no w rę­ce pry­wat­ne. Jego upa­dek wią­że się z pro­wa­dzo­ny­mi w okre­sie 1419–34 woj­na­mi hu­syc­ki­mi, pod­czas któ­rych zo­stał spa­lo­ny i opusz­czo­ny albo bez­po­śred­nio po tych wy­da­rze­niach, albo do­pie­ro pod ko­niec XV wie­ku. Nie­dłu­go po­tem oko­licz­ni miesz­kań­cy ro­ze­bra­li mury, a dzie­ła znisz­cze­nia do­ko­na­ło trzę­sie­nie zie­mi z 24 sierp­nia 1598, w wy­ni­ku któ­re­go część muru ob­wo­do­we­go osu­nę­ła się po stro­mych zbo­czach gó­ry, spa­da­jąc wraz z jej po­tęż­ny­mi frag­men­ta­mi do rze­ki, co spo­wo­do­wa­ło gwał­tow­ne spię­trze­nie wody i nie­mal cał­ko­wi­te za­la­nie mia­sta.

REKONSTRUKCJA ZAMKU W XIV WIEKU WG J.SALMA

W

kolejnych wiekach po­zo­sta­ło­ści wa­row­ni zo­sta­ły w na­tu­ral­ny spo­sób po­kry­te gru­bą war­stwą hu­mu­su le­śne­go, na któ­rym z cza­sem wy­rósł wy­so­ko­pien­ny la­sek mie­sza­ny. Pa­mięć o niej jed­nak za­cho­wa­ła się i już w XIX wie­ku prze­pro­wa­dzo­no tu son­da­żo­we pe­ne­tra­cje od­sła­nia­ją­ce część wie­ży i bli­żej nie­okre­ślo­nej stud­ni. Peł­ne ba­da­nia wy­ko­pa­li­sko­we, a na­stęp­nie pra­ce kon­ser­wa­tor­skie na zam­ku mia­ły miej­sce w la­tach 1982–91. Prze­ba­da­no bli­sko 2/3 jego po­wierzch­ni, od­sła­nia­jąc o­ko­ło 50 ty­się­cy przed­mio­tów, któ­rych od­kry­cie rzu­ci­ło wię­cej świa­tła na ży­cie miesz­kań­ców zam­ku i po­ziom ich kul­tu­ry ma­te­rial­nej. Wśród zna­le­zisk wię­kszość sta­no­wi­ła ce­ra­mi­ka na­czy­nio­wa oraz rze­czy wy­ko­na­ne z me­ta­lu w po­sta­ci gwoź­dzi, gro­tów, pod­ków, okuć, strze­mion, sprzą­czek, ostróg. W piw­ni­cy jed­ne­go z po­miesz­czeń zna­le­zio­no 12 srebr­nych gro­szy pra­skich Jana Luk­sem­bur­czy­ka (XIV wiek), od­kry­to tak­że wy­ro­by wy­ko­na­ne z ko­ści (ko­ści do gry, fu­jar­ka) oraz frag­men­ty 2 fi­gu­rek ce­ra­micz­nych. W trak­cie tych prac uczy­tel­nio­ny zo­stał za­rys mu­rów ob­wo­do­wych, wie­ży i bu­dyn­ków mie­szkal­nych, a ca­ły te­ren upo­rząd­ko­wa­no i przy­go­to­wa­no pod ką­tem tu­ry­sty­ki.

PRZYZIEMIE BASTEI W CZĘŚCI WSCHODNIEJ ZAŁOŻENIA ZAMKOWEGO

ARCHITEKTURA

W

arow­ny za­mek wy­bu­do­wa­no na roz­le­głej pół­ce stro­me­go zbo­cza do­mi­nu­ją­ce­go nad do­li­ną Nysy Kłodz­kiej wzgó­rza (zwa­ne­go dziś Gó­rą Kal­wa­rią) na wy­so­ko­ści 350 me­trów n.p.m. Pół­kę tą od­dzie­lo­no od sto­ku wy­ku­tym w ska­le ro­wem, o głę­bo­ko­ści 3–6 i sze­ro­ko­ści 8–10 me­trów . Nie­re­gu­lar­ny za­rys zam­ku gór­ne­go o po­wierzch­ni ok. 500 me­tró­w kwa­dra­to­wych zbli­żo­ny był do owa­lu i wy­ni­kał z ukształ­to­wa­nia te­re­nu, na któ­rym go zbu­do­wa­no. Cen­tral­ne za­ło­że­nie ota­czał ka­mien­ny mur ob­wo­do­wy o prze­cięt­nej gru­bo­ści 2,2 me­tra, z ulo­ko­wa­ną w jego po­łu­dnio­wo­-w­schod­niej par­tii bra­mą o sze­ro­ko­ści 1,9 me­tra. We wschod­niej czę­ści dzie­dziń­ca wznie­sio­no cy­lin­drycz­ną wie­żę ostat­niej na­dziei o śred­ni­cy ze­wnętrz­nej 10 me­trów i gru­bo­ści mu­rów w przy­zie­miu wy­no­szą­cej 4 me­try. Wy­so­kość wie­ży, po­dob­nie jak mu­rów ob­wo­do­wych, po­zo­sta­je nie­zna­na.

PLAN RUIN ZAMKU

W

pół­noc­no­-za­chod­niej czę­ści ze­spo­łu sku­pi­ła się część miesz­kal­na, na któ­rą skła­da­ły się (co naj­mniej) trzy wol­no sto­ją­ce bu­dyn­ki, przy czym je­den z nich od­zna­czał się grub­szy­mi ścia­na­mi i mógł być wie­żą. Bu­dyn­ki te przy­le­ga­ły do ob­wo­du muru obron­ne­go i być mo­że w przy­zie­miu po­łą­czo­ne by­ły wspól­nym ko­ry­ta­rzem. Pod­sta­wo­wy su­ro­wiec bu­dow­la­ny sta­no­wił ka­mień (pia­sko­wiec, gra­nit, ga­bro) łu­pa­ny albo jed­no­stron­nie ob­ra­bia­ny, łą­czo­ny za­pra­wą wa­pien­ną z do­dat­kiem tłucz­nia lub pia­sku. W od­le­gło­ści oko­ło 30 me­trów od zam­ku wła­ści­we­go znaj­du­je się wy­płasz­czo­ne wznie­sie­nie o po­wierzch­ni 300 me­tró­w kwa­dra­to­wych. Na pod­sta­wie wy­ko­pa­lisk stwier­dzo­no, że mie­ścił się tam plac bu­do­wy, na któ­rym ob­ra­bia­no ma­te­ria­ły uży­te do wzno­sze­nia mu­rów, a tak­że przy­go­to­wy­wa­no za­pra­wę; być mo­że póź­niej w miej­scu tym funk­cjo­no­wa­ło drew­nia­ne pod­zam­cze.

REKONSTRUKCJA ZAMKU WG CZ.FRANCKE, J.LODOWSKIEGO I E.NIEMCZYK

MAKIETA ZAMKU W BARDZIE, EKSPOZYCJA MUZEUM ARCHEOLOGICZNEGO WE WROCŁAWIU

STAN OBECNY

W

wyniku prac kon­ser­wa­tor­skich za­mek w Bar­dzie uzy­skał za­cho­wa­ną do dziś for­mę uczy­tel­nio­ne­go ob­wo­du mu­rów obron­nych (nie­peł­ne­go), bu­dyn­ków miesz­kal­nych z frag­men­ta­mi skle­pień oraz po­ro­śnię­tej tra­wą wie­ży w po­sta­ci mur­ka do wy­so­ko­ści oko­ło 1 me­tra. Po­mi­mo, że nie­wie­le z nie­go po­zo­sta­ło, to za­cho­wa­ne fun­da­men­ty po­zwa­la­ją ła­two zo­rien­to­wać się, jak za­mek wy­glą­dał przed wie­ka­mi, a jego usy­tu­owa­nie wy­so­ko w gó­rach, w środ­ku lasu i z da­le­ka od uciąż­li­wych sku­pisk ludz­kich spra­wia, że zam­ko­wa gó­ra to peł­ne po­zy­tyw­ne­go kli­ma­tu, ci­che i z re­gu­ły od­lud­ne miej­sce. Ide­al­ne na ro­man­tycz­ny spa­cer, wzru­sza­ją­ce wy­zna­nie mi­ło­ści, albo — że tak się wy­ra­żę — inne czyn­no­ści o bar­dziej kon­kret­nym cha­rak­te­rze:-)

Ruiny można zwiedzać z psem, pod warunkiem, że piesek lubi długie i męczące spacery.

Brak formalnych przeciwwskazań dla latania dronem. Miejsce jednak nie sprzyja takim zabawom ze względu na dużą ilość drzew porastających stok wzgórza.

CZĘŚCIOWO ZREKONSTRUOWANE DOLNE PARTIE MURÓW BUDYNKÓW MIESZKALNYCH I WIEŻY

DOJAZD

B

ardo po­ło­żo­ne jest 10 km na pół­noc od Kłodz­ka, przy tra­sie nr 8 pro­wa­dzą­cej do Wro­cła­wia. Ru­ina zam­ku znaj­du­je się w nie­wiel­kiej od­le­gło­ści od sta­cji ko­le­jo­wej Bar­do Głów­ne, na wzgó­rzu zwa­nym Gó­rą Kal­wa­rią. Po wyj­ściu z bu­dyn­ku dwor­co­we­go na­le­ży po­szu­kać wzro­kiem mo­nu­men­tal­ne­go krzy­ża, sto­ją­ce­go wy­so­ko na urwi­sku skal­nym i skie­ro­wać się w tam­tą stro­nę. Kil­ka­set me­trów da­lej za­czy­na się nie­bie­ski szlak tu­ry­stycz­ny pro­wa­dzą­cy ma­low­ni­czym wą­wo­zem, gdzie wy­ty­czo­no dro­gę krzy­żo­wą z za­byt­ko­wy­mi ka­plicz­ka­mi. Po­mię­dzy VII a VIII sta­cją na drze­wie wisi dro­go­wskaz z na­pi­sem ZA­MEK — wów­czas na­le­ży skrę­cić os­tro w lewo i przejść jesz­cze 100 me­trów. Ca­łe po­dej­ście zaj­mu­je nie wię­cej niż 20–25 mi­nut. Pod wzgó­rzem znaj­du­je się płat­ny par­king. (mapa zamków)

LITERATURA

1. B. Guerquin: Zamki w Polsce, Arkady 1984
2. L. Kajzer, J. Salm, S. Kołodziejski: Leksykon zamków w Polsce, Arkady 2001
3. J. Lodowski: Badania, rekonstrukcja i konserwacja reliktów zamku rycerskiego w G. Bardzkich k. Barda

DROGA KRZYŻOWA NA SZLAKU PROWADZĄCYM DO RUIN

W pobliżu:
Kamieniec Ząbkowicki - zamek neogotycki XIXw., 10 km
Kłodzko - Twierdza Kłodzka, 11 km
Srebrna Góra - twierdza XVIIIw., 12 km
Stoszowice - zamek XVIIw., przebudowany, 12 km
Ząbkowice Śląskie - ruina zamku książęcego XVIw., 12 km
Rudnica - relikty zamku XVII-XIXw., 14 km

WARTO ZOBACZYĆ:

Usytuowaną w centrum Barda późnobarokową Bazylikę Nawiedzenia Najświętszej Ma­rii Pan­ny zbu­do­wa­ną w dru­giej po­ło­wie XVII wie­ku przez cys­ter­sów z Ka­mień­ca Ząb­ko­wic­kie­go, w mie­jscu, gdzie sta­ły wcze­śniej koś­cio­ły "cze­ski" i "nie­mie­cki". Świą­ty­nia mie­rzy 54 m dłu­go­ści, 26 m sze­ro­ko­ści i mo­że po­mie­ścić o­ko­ło 5 ty­się­cy lu­dzi. Uwa­ża­na jest za je­den z naj­pięk­niej­szych koś­cio­łów ba­ro­ko­wych na Dol­nym Ślą­sku, a z pew­no­ścią za je­den z naj­bar­dziej ma­lo­wni­czo po­ło­żo­nych. O ile jej wy­gląd ze­wnę­trzny spra­wia wra­że­nie po­wścią­gli­we­go, wręcz su­ro­we­go, to wnę­trze za­chwy­ca bo­gac­twem ar­ty­sty­czne­go wy­stro­ju. O­prócz Cu­dow­nej Fi­gur­ki Ma­tki Bo­żej Bardz­kiej – naj­star­szej drew­nia­nej, ro­mań­skiej rzeź­by na Dol­nym Ślą­sku, na uwa­gę za­słu­gu­je bo­ga­to rzeź­bio­na ba­ro­ko­wa am­bo­na, or­ga­ny F. J. Eber­hard­ta z 1759 ro­ku, a tak­że o­bra­zy au­tor­stwa naj­więk­sze­go ma­la­rza śląs­kie­go ba­ro­ku Mi­cha­ła Will­man­na w oł­ta­rzu głów­nym i dwóch oł­ta­rzach bocz­nych.

tekst: 2014
fotografie: 2005, 2019
© Jacek Bednarek