KLASZTOR W TYŃCU Z DOMINUJĄCYM W JEGO BRYLE KOŚCIOŁEM ŚW. PIOTRA I PAWŁA

edług miejscowej tradycji opactwo be­ne­dyk­tyń­skie w pod­kra­kow­skim Tyń­cu zo­sta­ło za­ło­żo­ne w 1044 ro­ku z fun­da­cji księ­cia Ka­zi­mie­rza Od­no­wi­cie­la, sy­na kró­la pol­skie­go Mie­szka II i księ­żni­czki ko­loń­skiej Ry­che­zy. Da­tę ta­ką po­da­je Jan Dłu­gosz w swych kro­ni­kach, nie wia­do­mo jed­nak, z ja­kie­go źró­dła czer­pał on swo­ją wie­dzę, stąd też wśród his­to­ry­ków od lat to­czy się spór nad au­ten­ty­czno­ścią te­go prze­ka­zu. Część o­pi­nii bo­wiem skła­nia się ku te­zie, iż spro­wa­dze­nie mni­chów do Tyń­ca od­by­ło się za cza­sów o­raz z ini­cja­ty­wy Bo­le­sła­wa Śmia­łe­go i zwią­za­ne by­ło z je­go ko­ro­na­cją. Ko­lej­ni wła­dcy - kró­lo­wa Ju­dy­ta i ksią­żę Bo­le­sław Krzy­wo­u­sty – kon­ty­nu­owa­li ob­fi­te na­da­nia, sta­jąc się nie­ja­ko współ­fun­da­to­ra­mi or­ga­ni­za­cji za­kon­nej na tych te­re­nach, a pro­ces jej kształ­to­wa­nia się sym­bo­li­cznie zam­knął do­ku­ment ty­nie­cki z 1124 ro­ku po­twier­dza­ją­cy o­trzy­ma­ne do­bra i ma­jąt­ki. Pier­wszym o­pa­tem Tyń­ca zo­stał Aron, peł­nią­cy fun­kcję bis­ku­pa kra­kow­skie­go i ar­cy­bis­ku­pa, co su­ge­ru­je je­go od­po­wie­dzial­ność za od­bu­do­wę stru­ktur koś­ciel­nych po wy­nisz­cza­ją­cym na­jeź­dzie cze­skie­go księ­cia Brze­ty­sła­wa i re­ak­cji po­gań­skiej, któ­re w la­tach 30. XI wie­ku po­waż­nie u­de­rzy­ły w byt in­sty­tu­cji Koś­cio­ła na zie­miach pol­skich. Usta­no­wie­nie Tyń­ca sie­dzi­bą tak wy­so­kie­go ran­gą przed­sta­wi­cie­la wła­dzy koś­ciel­nej po­twier­dza­ło sta­tus, ja­ki o­śro­dek ów o­trzy­mał w cza­sach u­trwa­la­nia wła­dzy pia­stow­skiej.

PRAWDOPODOBNIE JEDYNE ZNANE PRZEDSTAWIENIE ZAMKU W TYŃCU (PO LEWEJ STRONIE)
JEST ONO CZĘŚCIĄ RYCINY Z WIZERUNKIEM ARONA TRZYMAJĄCEGO W DŁONI MODEL OPACTWA

FRAGMENT ILUSTRACJI DO SUMARIUSZA REGUŁY Z WIDOKIEM OPACTWA OD PÓŁNOCNEGO WSCHODU, 2. POŁOWA XVIII WIEKU

lasztor zbudowano na naturalnie obronnym wznie­sie­niu tuż nad brze­giem Wis­ły, na pod­wa­li­nach star­sze­go gro­du, być mo­że wpierw na­le­żą­ce­go do ro­du Star­żów-To­po­rów i za­ję­te­go zbroj­nie przez Ka­zi­mie­rza Od­no­wi­cie­la w la­tach 40. XI stu­le­cia. Po­cząt­ko­wo na wzgó­rzu do­mi­no­wa­ło bu­dow­nic­two drew­nia­ne, ale już w dru­giej po­ło­wie XI wie­ku pow­stał zes­pół ka­mien­nych bu­do­wli z trój­na­wo­wą ba­zy­li­ką ro­mań­ską, któ­rej skro­mne frag­men­ty prze­trwa­ły do cza­sów współ­czes­nych. W pier­wszej po­ło­wie XIII stu­le­cia za­ło­że­nie klasz­tor­ne zo­sta­ło o­to­czo­ne ka­mien­nym mu­rem ob­wo­do­wym wzmac­nia­nym cy­lin­drycz­ny­mi basz­ta­mi. Ta­ki sys­tem o­bro­ny o­ka­zał się jed­nak nie­wy­star­cza­ją­cy w kon­fron­ta­cji z hor­da­mi ta­tar­ski­mi, któ­re w ro­ku 1260 na­je­cha­ły na klasz­tor i splą­dro­wa­ły go.

Wzgórze klasztorne jest znakomicie umocnione murami, wieżami tu­dzież in­ny­mi środ­ka­mi o­bron­ny­mi, a straż tak w dzień jak i w no­cy u­sta­wicz­nie tam peł­ni służ­bę. Pię­kny to klej­not oj­czy­zny, a prze­ciw za­sadz­kom nie­przy­ja­cie­la sil­na wa­ro­wnia, sta­ro­da­wne mie­jsce o­bron­ne, na któ­rym na­wet w daw­nych wie­kach z po­wo­du wy­nio­sło­ści wzgó­rza nig­dy nie bra­ko­wa­ło twier­dzy [...]

Jan Długosz, Liber beneficiorum

WIDOK KLASZTORU Z DZIEŁA J. N. GŁOWACKIEGO, 1832

XIV wieku wzgórze refortyfikowano i obsadzono sta­łą za­ło­gą. Na te­re­nie o­pa­ctwa w mie­jscu dzi­siej­szej o­pa­tów­ki - re­pre­zen­ta­cyj­ne­go gma­chu, gdzie po­dej­mo­wa­no go­ści - wznie­sio­no wa­ro­wny za­mek, pra­wdo­po­do­bnie na pla­nie trój­ką­ta, z jed­ną wie­żą nad skar­pą wi­śla­ną. Peł­nią­cy fun­kcję nad­gra­nicz­nej wa­ro­wni kró­lew­skiej o­biekt u­tra­cił wpra­wdzie swe stra­te­gicz­ne zna­cze­nie wraz z prze­su­nię­ciem gra­nic pań­stwo­wych w dru­giej po­ło­wie XV stu­le­cia, sta­ła woj­sko­wa za­ło­ga prze­by­wa­ła tu­taj jed­nak aż do XVII wie­ku. Od stro­ny nie­osło­nię­tej przez za­mek i bu­dyn­ki klasz­tor­ne o­pac­two o­to­czo­ne by­ło gru­by­mi mu­ra­mi, wy­po­sa­żo­ny­mi w chod­nik dla stra­ży, kre­ne­laż o­raz strzel­ni­ce. W XV wie­ku za­ło­że­nie prze­bu­do­wa­no w sty­lu go­tyc­kim i roz­bu­do­wa­no je­go część kon­wen­tu­al­ną; po­więk­szo­no rów­nież koś­ciół, do któ­re­go do­sta­wio­no trzy na­wy i chór za­cho­dni.

DRZEWORYT WG RYSUNKU KOZARSKIEGO, 1865

TYNIEC NA LITOGRAFII N. ORDY, OKOŁO 1880

iek XVII przyniósł opactwu zniszczenia spo­wo­do­wa­ne na­jaz­dem i oku­pa­cją szwedz­ką. Wkró­tce jed­nak, dzię­ki licz­nym na­da­niom, klasz­tor roz­kwitł na no­wo. Od­bu­do­wa­ny i ozdo­bio­ny sza­tą ba­ro­ko­wą, oto­czo­ny no­wym na­ry­sem ba­stio­no­wym fun­kcjo­no­wał tak do­brze, że z ra­cji swe­go o­grom­ne­go bo­gac­twa ty­nie­cki su­we­ren no­sił przy­do­mek o­pa­ta stu wsi. W tym cza­sie po­wsta­ła o­grom­na bi­blio­te­ka klasz­tor­na, a koś­ciół o­trzy­mał de­ko­ra­cje w sty­lu ro­ko­ko, wśród nich rzeź­bio­ne przez wło­skich ar­ty­stów pię­kne oł­ta­rze z czar­ne­go mar­mu­ru. Wy­da­rze­nia po­li­tycz­ne dru­giej po­ło­wy XVIII wie­ku nie o­mi­nę­ły jed­nak, ani też nie o­szczę­dzi­ły Tyń­ca, któ­ry pod­czas kon­fe­de­ra­cji bar­skiej za­mie­nio­ny zo­stał w twier­dzę. Ob­sa­dzo­ny przez po­wstań­ców klasz­tor ty­niec­ki dwu­kro­tnie w la­tach 1771-72 od­pie­rał dziel­nie a­ta­ki Ros­jan, by o­sta­tecz­nie ska­pi­tu­lo­wać wo­bec od­dzia­łów au­stria­ckich. Znisz­czo­ny pod­czas woj­ny, po pier­wszym roz­bio­rze tra­fił w rę­ce Au­stria­ków, któ­rzy w 1816 ro­ku ska­so­wa­li o­pac­two. Kil­ka lat póź­niej w Tyń­cu o­sie­dli­li się bis­ku­pi, jed­nak dość szyb­ko prze­nie­śli się stąd do Tar­no­wa. Upa­dek klasz­to­ru przy­pie­czę­to­wał po­żar, któ­ry w 1831 ro­ku stra­wił część za­bu­do­wań. Te wkrót­ce zo­sta­ły o­pusz­czo­ne, a ca­ły zes­pół po­padł w ru­inę.

WIDOK OD STRONY POŁUDNIOWEJ NA POCZĄTKU XX WIEKU

ZANIEDBANY WIRYDAŻ KLASZTORNY PRZED 1915

FOTOGRAFIA LOTNICZA Z LAT 20. XX WIEKU

rzez ponad sto lat tereny opactwa po­zo­sta­wa­ły nie­za­mie­szka­ne i do­pie­ro w osta­tnich dniach lip­ca 1939, na mie­siąc przed wy­bu­chem dru­giej woj­ny świa­to­wej wpro­wa­dzi­ło się do nie­go je­de­na­stu bel­gij­skich mni­chów pod prze­wo­dnic­twem oj­ca Ka­ro­la van Oost. Do od­bu­do­wy klasz­to­ru przy­stą­pio­no jed­nak do­pie­ro w ro­ku 1947, a trud­ne wa­run­ki po­wo­jen­nej rze­czy­wi­sto­ści spra­wi­ły, że pra­ce re­kon­stru­kcyj­ne u­koń­czo­no już u pro­gu XXI wie­ku. W pier­wszej fa­zie, da­to­wa­nej na la­ta 1947-52, od­bu­do­wa­no na­roż­nik po­łu­dnio­wo-wscho­dni za­bu­do­wań klasz­tor­nych, a w la­tach 60. prze­pro­wa­dzo­no sze­ro­ko za­kro­jo­ne od­kry­wki ar­che­olo­gicz­ne od­sła­nia­jąc fun­da­men­ty ro­mań­skie­go koś­cio­ła o­raz gro­by pier­wszych o­pa­tów. Od­bu­do­wę skrzy­dła pół­noc­no-wscho­dnie­go wraz z czę­ścią za­cho­dnią zre­ali­zo­wa­no do­pie­ro w la­tach 80. Osta­tni e­tap prac sta­no­wi­ła re­kon­stru­kcja skrzy­dła daw­nej bi­blio­te­ki - zwa­nej wcze­śniej Wiel­ką Ru­iną - roz­po­czę­ta w po­ło­wie lat 90. i za­koń­czo­na w 2008 ro­ku.

FOTOGRAFIA Z LAT 60. XX WIEKU, NA BLIŻSZYM PLANIE CZĘŚCIOWO ODBUDOWANE SKRZYDŁO POŁUDNIOWE

KLASZTOR TYNIECKI, STAN W 1990 ROKU

alowniczo usytuowany nad wapiennym urwiskiem klasz­tor ty­niec­ki po za­koń­czo­nej re­kon­stru­kcji prze­ja­wia ce­chy w zna­cznej czę­ści go­tyc­kie, przy­stro­jo­ne miej­sca­mi w ba­rok. W je­go współ­cze­snej bry­le za­cho­wa­ły się rów­nież skro­mne frag­men­ty pa­mię­ta­ją­ce na­ro­dzi­ny o­pac­twa, wśród nich ro­mań­ska ścia­na z cio­sów ka­mien­nych, re­lik­ty roz­gli­fio­nych o­kien, pra­kty­cznie nie­na­ru­szo­ny por­tal z XI wie­ku, a tak­że od­kry­te fun­da­men­ty pier­wsze­go koś­cio­ła i bu­dyn­ków klasz­tor­nych. Naj­waż­niej­szą skła­do­wą za­ło­że­nia po­zo­sta­je koś­ciół św. Pio­tra i Pa­wła, trój­na­wo­wa ba­zy­li­ka z go­tyc­kim pre­zbi­te­rium i ba­ro­ko­wą na­wą głó­wną. W jej wnę­trzu do­mi­nu­je wy­strój ba­ro­ko­wy z nie­zwy­kłą am­bo­ną w kształ­cie ło­dzi, utrzy­ma­ną w czar­no zło­tej to­na­cji, a tak­że po­cho­dzą­ce z po­ło­wy XVII stu­le­cia stal­le zdo­bio­ne mo­ty­wa­mi z ży­cia świę­tych. Nie­ste­ty, zde­cy­do­wa­na więk­szość wy­stro­ju koś­cio­ła i klasz­tor­nej bi­blio­te­ki u­le­gła znisz­cze­niu lub roz­pro­sze­niu po ska­so­wa­niu o­pa­ctwa przez za­bor­ców. Pa­miąt­ki te są o­bec­nie roz­sia­ne po wie­lu in­sty­tu­cjach mu­ze­al­nych, wśród nich XI-wiecz­ny sa­kra­men­tarz, któ­ry wraz z czę­ścią ksiąg li­tur­gicz­nych znaj­du­je się w zbio­rach Bi­blio­te­ki Na­ro­do­wej w War­sza­wie, i cen­ne kie­li­chy o­raz mon­stran­cje, bę­dą­ce dziś ozdo­bą skar­bca ka­te­dry tar­now­skiej. Za­cho­wa­ły się na­to­miast w Tyń­cu wspa­nia­łe go­tyc­kie kruż­gan­ki w czę­ści klasz­tor­nej, a tak­że bliź­nia­cze ka­pi­te­le w gma­chu daw­nej bi­blio­te­ki, czy wresz­cie zaj­mu­ją­ca po­łu­dnio­wo-wscho­dnią część dzie­dziń­ca XVII-wiecz­na za­byt­ko­wa stu­dnia z dasz­kiem, któ­rą zbu­do­wa­no bez u­ży­cia gwoź­dzi.

ŚREDNIOWIECZNY MUR KURTYNOWY OD STRONY WISŁY

GOTYCKIE KRUŻGANKI W CZĘŚCI KLASZTORNEJ OPACTWA

WIDOK Z DAWNEGO STAROSTWA NA DOLINĘ WISŁY

POŁUDNIOWO-ZACHODNIE SKRZYDŁO KOMPLEKSU TYNIECKIEGO PO ODBUDOWIE MIEŚCI HOTEL I NIEWIELKIE MUZEUM

pactwo w Tyńcu nadal pełni funkcje re­li­gij­ne, któ­re u­mie­jęt­nie łą­czy się z wpły­wa­mi z tu­ry­sty­ki i dzia­łal­no­ści gos­po­dar­czej. Bar­dzo wy­raź­nie za­zna­czo­ny jest tu­taj po­dział mię­dzy zam­knię­tą dla o­sób po­stron­nych czę­ścią klasz­tor­ną, a stre­fą do­stęp­ną dla zwie­dza­ją­cych. W pięk­nie od­re­stau­ro­wa­nym, ogrze­wa­nym e­ner­gią ge­oter­mal­ną bu­dyn­ku daw­nej bi­blio­te­ki fun­kcjo­nu­je ho­tel, mie­ści się eks­po­zy­cja mu­ze­al­na o­raz ma swo­ją sie­dzi­bę Be­ne­dyk­tyń­ski In­sty­tut Kul­tu­ry. Od kil­ku lat w Tyń­cu dzia­ła rów­nież jed­no­stka gos­po­dar­cza Be­ne­di­ci­te, zaj­mu­ją­ca się pro­mo­cją i sprze­da­żą pro­duk­tów wy­twa­rza­nych we­dług tra­dy­cyj­nych klasz­tor­nych re­cep­tur.

Opactwo Benedyktynów w Tyńcu
ul. Benedyktyńska 37, 30-398 Kraków
tel. 12 688 54 52 lub 50
e-mail: recepcja(at)jg.benedyktyni.com

PO LEWEJ DZIEDZINIEC KOŚCIELNY Z FASADĄ KOŚCIOŁA ŚW. PIOTRA I PAWŁA
PO PRAWEJ DZIEDZINIEC KLASZTORNY Z DREWNIANĄ STUDNIĄ ZBUDOWANĄ W 1620 ROKU

yniec należy administracyjnie do Kra­ko­wa i jest od­da­lo­ny o oko­ło 10 ki­lo­me­trów od je­go cen­trum. Kur­su­je tu­taj ko­mu­ni­ka­cja mie­jska: z pę­tli przy Mo­ście Grun­wal­dzkim, czy­li pra­kty­cznie spod sa­me­go Wa­we­lu do­je­chać mo­żna au­to­bu­sem li­nii 112. Zmo­to­ry­zo­wa­ni tak­że nie bę­dą mieć więk­szych pro­ble­mów z do­tar­ciem na mie­jsce: ja­dąc po­łu­dnio­wą ob­wo­dni­cą mia­sta po­win­ni zje­chać z niej na Wę­źle Ty­niec­kim, a na­stę­pnie kie­ro­wać się dro­go­wska­za­mi na o­pac­two. Par­king przy­klasz­tor­ny jesz­cze bez­pła­tny. (ma­pa zam­ków wo­je­wódz­twa)

WIDOK OD POŁUDNIOWEGO WSCHODU, STAN WSPÓŁCZESNY

W pobliżu:
Kraków - zamek królewski na Wawelu, 11 km
Morawica - relikty zamku XIVw., obecnie budynek plebani, ok. 15 km
Wieliczka - zamek żupny XIVw., po rekonstrukcji, 20 km
Wielka Wieś (Biały Kościół) - relikty zamku rycerskiego XIVw., 20 km
Zebrzydowice - zamek renesansowy XVIw., obecnie szpital, 23 km
Korzkiew - zamek rycerski XIVw., 25 km

tekst: 2011
fotografie: 2011, 2017
© Jacek Bednarek